ورود طوفانی استارتاپ های پاکستان به ماراتن نوآوری

شاید اولین تصویری که پس از شنیدن واژه «پاکستان» به ذهن‌مان بیاید، تصویری مشابه زندگی در استان‌های محروم جنوب و شرق کشور باشد. پاکستان به دلایل مختلف، جایگاه چندان خوبی در زمینه توسعه اقتصادی و اجتماعی ندارد. با این وجود، چند تحول مهم در این کشور دست به دست هم دادند تا موتور اکوسیستم نوآوری را در این کشور روشن کنند. نگاهی به آمارها نشان می‌دهد فعالیت استارتاپ های پاکستان، فریلنسرها و نیز تمایل سرمایه‌گذاران خارجی برای حضور در اکوسیستم نوآوری پاکستان طی 2 سال اخیر به شکلی باورنکردنی افزایش یافته است.

به همین دلیل، برخی کارشناسان و البته دولتمردان این کشور امیدوارند، شتاب چشمگیری که اکوسیستم نوآوری در این کشور طی یکی دو سال گذشته آغاز کرده، می‌تواند زمینه را برای پشت سر گذاشتن سریع عقب‌ماندگی‌های اقتصادی آماده کند.

2 سال توام با پیشرفت و موفقیت برای استارتاپ های پاکستان

پاکستان به عنوان پنجمین کشور پرجمعیت دنیا روند کُندي را برای همراهی با اقتصاد دیجیتال دنبال می‌کند. بر‌خلاف کشورهایی مثل هند یا اندونزی که خیلی زود دست به کار شدند و زمینه را برای بهره‌گیری از اقتصاد دیجیتال فراهم کردند، پاکستان دیرتر به قافله پذیرش فناوری و رونق استارتاپ‌ها پیوست.

با همه این‌ها، پاکستان همچنان از پتانسیل بالایی برای بهره‌گیری از فرصت‌های مربوط به اقتصاد دیجیتال برخوردار است. حدود دو‌سوم جمعیت این کشور ۲۲۰ میلیون نفری زیر 30 سال هستند. در واقع شاید در میان کشورهایی با وضعیت مشابه، اندونزی را بتوان شبیه‌ترین کشور به پاکستان از نظر ویژگی‌های جمعیتی دانست که البته چندسالی است به یکی از بازیگران مهم در اقتصاد آسیا تبدیل شده است.

خوشبختانه طی 2 سال اخیر، اکوسیستم فناوری پاکستان با جهش خوبی روبه‌رو شده است. برای مثال، سرمایه جذب شده توسط استارتاپ های پاکستان در شش‌ماهه اول سال جاری میلادی، برابر با کل سرمایه جذب‌شده طی 5 سال قبل بود. نکته جالب دیگر این است که بخش قابل‌توجهی از این سرمایه نه از سوی سرمایه‌گذاران پاکستانی، بلکه از سوی شرکت‌هایی در خاورمیانه، آسیا و حتی برخی سرمایه‌گذاران معروف در سیلیکون‌ولی تامین شده است.

البته خیزش ناگهانی پاکستان در اکوسیستم فناوری را نباید به حساب شانس گذاشت. چندین عامل کلیدی در این زمینه نقش داشتند و البته همه‌گیری کووید-۱۹ نیز در نهایت به شتاب‌دهی به روند ایجاد‌شده انجامید.

3 عامل کلیدی رشد و توسعه استارتاپ های پاکستان در اکوسیستم فناوری

به طور کلی، رشد بی‌سابقه اکوسیستم نوآوری پاکستان در سطح جهانی را باید حاصل 3عامل اصلی دانست که عبارتند از: (۱) بهبود امنیت در سطح کشور، (۲) رشد ضریب نفوذ تلفن همراه و (۳) تغییرات قانونی و مقررات‌زدایی.

1) بهبود امنیت در سطح کشور پاکستان

پاکستان یکی از کشورهایی بود که در حمله ایالات متحده به افغانستان حضور داشت. به همین دلیل، شهرهای مختلف این کشور هر‌از‌گاهی شاهد خشونت‌های تروریستی نظیر بمبگذاری بود. نگاهی به آمار نشان می‌دهد تعداد تلفات انسانی عملیات‌های تروریستی در این کشور از ۲۹۵ نفر در سال‌۲۰۰۱ به بیش از ۱۱‌هزار نفر در سال‌۲۰۰۹ رسید.

امنیت پايین یکی از مواردی است که موجب دور‌شدن سرمایه‌گذاران از این کشور شد. در واقع طی 2 دهه گذشته، سرمایه‌گذاری خارجی (و حتی داخلی) چندانی در حوزه فناوری صورت نگرفت.

با این وجود، دولت پاکستان با انجام اقداماتی نظیر ایجاد دیوار حائل با افغانستان توانست تا حدی زمینه بروز این حملات را بگیرد. به این ترتیب، تعداد تلفات انسانی در سال‌ ۲۰۲۰ به ۵۰۶‌ نفر رسید. همین افزایش امنیت موجب جذب شرکت‌ها و نیز سرمایه‌گذاران خارجی شد. در این میان، چینی‌ها در راستای طرح جامع خود برای گسترش تجارت در شرق، علاقه خاصی به پاکستان نشان دادند و حضورشان در این کشور را پررنگ‌تر کردند.

2) افزایش استفاده از تلفن همراه

دومین عامل موثر زمینه‌ساز برای بهبود فضای نوآوری در پاکستان را باید افزایش ضریب نفوذ تلفن همراه دانست. تجربه جهانی نشان می‌دهد آماده‌بودن زیرساخت مخابرات همراه به‌خودی خود زمینه را برای تجارت الکترونیک و رونق نسبی اقتصادی به ویژه در شهرها و روستاهای محروم از امکانات پیشرفته فراهم می‌سازد.

تعداد کاربران تلفن همراه در پاکستان از ۱۱۴‌میلیون نفر در سال‌ ۲۰۱۴ اکنون به ۱۸۰ میلیون نفر رسیده است. در حال حاضر بیش از ۸۰‌ درصد از جمعیت ۲۱۵‌ میلیون نفری پاکستان به تلفن همراه دسترسی دارند. حدود ۱۰۰‌ میلیون نفر از این کاربران از امکان دسترسی به نسل سوم (3G) و چهارم (4G) مخابرات همراه برخوردارند.

3) همراهی‌ نهادهای دولتی برای مقررات‌زدایی

اما سومین عاملی که به رونق چشمگیر اکوسیستم فناوری پاکستان انجامیده، اقدامات نهادهای دولتی این کشور است. تا همین اواخر، قوانین و مقررات پاکستان این امکان را به هلدینگ‌های بزرگ خارجی نمی‌داد که سهام شرکت‌های این كشور را خریداری کنند.

در حال حاضر، شرکت‌های بزرگ در سنگاپور، امارات و هنگ‌کنگ از جمله اصلی‌ترین سرمایه‌گذاران برای رشد شرکت‌های حوزه فناوری به شمار می‌روند. وجود این مقررات دست‌وپاگیر مانع حضور این هلدینگ‌ها و تامین مالی شرکت‌های فناور از سوی آنها می‌شد.

اما در فوریه‌ ۲۰۲۰ بانک مرکزی پاکستان با هدف تسهیل مقررات کسب‌وکار وارد میدان شد. بانک مرکزی این کشور در این تغییر مقررات، بیشترین توجه را متوجه تسهیل جذب سرمایه توسط استارتاپ ‌های پاکستانی کرد. اکنون استارتاپ های پاکستان می‌توانند سهام خود را به شرکت‌های بزرگ خارجی واگذار کنند. همین تغییر ساده قانونی موجب سرازیر‌شدن حجم زیادی سرمایه خارجی به اکوسیستم نوآوری پاکستان شد.

نگاهی به موفق‌ترین و بزرگ‌ترین استارتاپ های پاکستان

درصد قابل‌توجهی از شرکت‌های نوپای حوزه فناوری اطلاعات پاکستانی در واقع از نمونه‌های موفق بین‌المللی الگوبرداری شده‌اند. البته این پدیده اصلا تعجبی ندارد و نه فقط در ایران، بلکه در بسیاری دیگر از کشورهای در حال توسعه با چنین رویکردی روبه‌رو هستیم.

در واقع استارتاپ های پاکستان، الگوهای موفق خارجی را با اندکی تغییر برای همگام‌سازی با شرایط داخلی خود شکل داده‌اند و نگاهی به آمارهای فعالیت و سرمایه جذب‌شده توسط آن‌ها نشانگر موفقیتی است که در این مسیر به دست آورده‌اند.

• بازارگاه‌های کل‌فروشی:  Bazaar, Tajir, Dastgyr, Retailo
• راه‌حل‌های دیجیتال حسابداری:  (Cred itbook, Easy Khata (by Bazaar
• پیک ارسال سفارش: Bykea, Grocer App, 24Seven
• سفر و تاکسی اینترنتی: Bykea, Sasta ticket, BookMe
• فروشگاه‌های آنلاین: Daraz, PriceOye
• بانکداری آنلاین: Sadapay, Tag, Oraan

1) استارتاپ بازار (Bazaar)، یک مارکت پلیس به تمام معنا

این سرمایه‌گذاری توسط یک شرکت مستقر در سیلیکون‌ولی و یک شرکت سنگاپوری صورت گرفت. این استارتاپ به دلیل نرخ بالای حفظ مشتری (حدود ۹۰ درصد) به شدت مورد توجه سرمایه‌گذاران قرار دارد. بازار امیدوار است سهم قابل‌توجهی از گردش مالی ۱۷۰‌میلیارد دلاری خرده‌فروشی در پاکستان را به دست آورد. استارتاپ بازار قصد دارد پلتفرم خود را گسترش داده و البته مناطق بیشتری از این کشور را تحت پوشش خدمات خود قرار دهد. مدیران بازار می‌گویند در مراحل بعدی توسعه به دنبال تبدیل‌شدن به یک پلتفرم جامع (سوپر اپ) هستند.

2) کردیت‌بوک (Credit Book)، اپلیکیشن حسابداری برای شرکت‌ها

طی 6 ماه اول فعالیت این استارتاپ، تعداد مشتریانش به بیش از ۲۵۰ هزار نفر رسید. کردیت‌بوک در ابتدای کار سرمایه‌ای ۱۷۵هزار دلاری را جذب کرد و توانست به گسترش بازارش بپردازد. این استارتاپ در مرحله بعدی نیز موفق به دریافت سرمایه‌ای 1.5میلیون دلاری شد.

3) استارتاپ گروسراپ (Grocer App)، تحویل سفارش آنلاین

4) بایکیا (Bykea)، پلتفرم حمل و نقل اینترنتی

قدرت خرید پايین مردم و بالا‌بودن قیمت خودرو سبب شده که خودرو نتواند به عنوان ابزار اصلی برای جابه‌جایی مسافر در این کشور مورد استفاده قرار گیرد. در مقابل، شاهد استفاده گسترده از موتورسیکلت در حمل‌ونقل شهری هستیم.

بایکیا در سال ۲۰۱۶ با هدف ایجاد ارتباط بین دارندگان موتورسیکلت و افراد نیازمند به دریافت خدمات ایجاد شد. در حال حاضر، کاربران بایکیا نه‌تنها می‌توانند با درخواست موتورسیکلت، به مقصد مورد نظرشان بروند، بلکه امکان تحویل بسته، دادن سفارش خرید و حتی دادن سفارش انجام امور بانکی به موتورسواران نیز فراهم شده است. بایکیا در سال ۲۰۱۹ توانست سرمایه‌ای 5.7 میلیون دلاری جذب کند و البته در اوج همه‌گیری ویروس کرونا هم موفق به دریافت ۱۳میلیون دلار دیگر سرمایه شد.

5) استارتاپ داراز (Daraz)، فروشگاه اینترنتی

پس از مدتی، داراز مدل کسب‌وکار خود را تغییر داد و به فروشگاهی برای عرضه محصولات مختلف تبدیل شد. در سال‌۲۰۱۸ نیز شرکت معروف علی‌بابا بخش قابل‌توجهی از سهام داراز را خریداری کرد.

6) تگ (TAG)، از مهم‌ترین استارتاپ‌ های پاکستان در زمینه بانکداری

برای افتتاح حساب در تگ فقط به یک کپی از کارت ملی و نیز یک عکس سلفی نیاز است. استارتاپ تگ از همان ابتدا با اقبال گسترده سرمایه‌گذاران بین‌المللی روبه‌رو شد و تاکنون در چند نوبت موفق به دریافت ده‌ها میلیون دلار سرمایه خطرپذیر شده است.

همه این شرکت‌های نوآور، مدل کسب‌وکار خود را بر اساس قوانین و مقررات حاکم بر پاکستان و نیز ویژگی‌ها و خواسته‌های مشخص مصرف‌کنندگان پاکستانی طراحی کرده‌اند. با توجه به خلأ شدید فناوری دیجیتال در زندگی روزمره مردم این کشور و فراهم‌‌بودن نسبی زمینه فعالیت، این شرکت‌ها رشد بسیار سریعی دارند و هر روز بر تعداد کاربران‌شان افزوده می‌شود.

همین رشد سریع تعداد مشتریان و همچنین درآمد سبب شده نگاه سرمایه‌گذاران خارجی نیز به آنها جلب شود. با توجه به اینکه ارزش این شرکت‌ها روز به روز افزایش می‌یابد، سرمایه جذب‌شده توسط برخی از آن‌ها تقریبا حتی با سرمایه جذب‌شده توسط شرکت‌های نوپای حاضر در کشورهای توسعه‌یافته نیز برابری می‌کند. برای نمونه، استارتاپ تگ (Tag) که یک شرکت فین‌تکی ارائه‌دهنده خدمات دیجیتال بانکی است، در مرحله پیش‌بذری توانست ۵/۵‌ میلیون دلار جذب کند که رکورد جدیدی برای استارتاپ‌ها در این مرحله در پاکستان به شمار می‌رود.

3 حوزه مهم برای پیشرفت استارتاپ های پاکستان

در میان همه شاخه‌های مختلف فعالیت استارتاپی، به نظر می‌رسد 3 شاخه بیشتر از بقیه بتوانند سرمایه جذب کرده و رشد کنند. این 3 شاخه عبارتند از فین‌تک، تجارت الکترونیک و فناوری‌های آموزشی. اما چرا؟

پاکستان یکی از کشورهای قعر جدول از نظر دسترسی شهروندان به خدمات بانکی است. در این میان، وضعیت برای زنان این کشور به‌مراتب بدتر است. آمارها نشان می‌دهد حدود ۹۳‌ درصد از زنان بالای ۱۸‌سال در این کشور هیچ حساب بانکی ندارند.

اما همین مشکل، در واقع زمین بازی بزرگی برای استارتاپ‌های حوزه فین‌تک است تا با ارائه راه‌حل‌هایی سریع‌تر، ارزان‌تر و بهتر به عنوان رقیبی برای خدمات سنتی بانکی در این کشور عمل کنند. نگاهی به عملکرد چند استارتاپ فعال این حوزه مثل اوران یا تگ نشان می‌دهد با وجود تازه‌وارد‌بودن این شرکت‌ها، زمینه بسیار خوبی برای رشد و توسعه آن‌ها وجود دارد.

گفتنی است در این میان، نباید نقش سیاست‌های تسهیل‌کننده دولت را دست‌کم گرفت. در واقع سیاستگذاران پاکستانی با درک درست خلأ موجود در زمینه خدمات بانکی و مالی و فراهم‌کردن فرصت برای ارائه خدمات از سوی استارتاپ‌های بومی، امکان بهره‌مندی بهتر شهروندان از خدمات نوین بانکی را مهیا کردند.

تجارت الکترونیک و آموزش، حوزه‌های پولساز در این کشور

تجارت الکترونیک دومین حوزه مهم فعالیت در اکوسیستم استارتاپی پاکستان است که آینده خوبی را در انتظار دارد. کارشناسان ارزش بازار تجارت الکترونیک در سال‌۲۰۲۰ میلادی در این کشور را یک‌و‌نیم میلیارد دلار عنوان كرده‌اند. البته شاید این رقم در مقایسه با کشوری با وضعیتی کم‌وبیش مشابه پاکستان (یعنی اندونزی) چندان چشمگیر نباشد. گفتنی است ارزش بازار تجارت الکترونیک در اندونزی در سال گذشته میلادی ۴۵‌ میلیارد دلار بود و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۵ به رقم ۱۲۵ میلیارد دلار برسد.

اما یکی دیگر از حوزه‌های پول‌ساز برای استارتاپ های پاکستان به حوزه آموزش مربوط می‌شود. فقط ۶۰‌ درصد از افراد بالای ۱۵‌سال در این کشور باسواد هستند که اصلا آمار خوشایندی نیست. ساختار سنتی آموزش در این کشور از یک‌سو و نسل جوان که دسترسی به ابزارهای الکترونیک را تجربه کرده از سوي ديگر، ایجاد تحولی اساسی در این بخش را ضروری می‌سازد.

در حال حاضر بیش از ۸۰‌میلیون دانش‌آموز در این کشور به تحصیل مشغولند که می‌تواند بازار بالقوه خوبی برای نوآوری در حوزه آموزش باشد.  به نظر می‌رسد این تحول باید به دست جوانان و در قالب فناوری دیجیتال صورت گیرد.

چالش‌های اکوسیستم نوآوری استارتاپ های پاکستان

با وجود رشد چشمگیر ‌اکوسیستم استارتاپی در پاکستان، چالش‌هایی جدی در مسیر پیشرفت آن وجود دارد. شاید مهم‌ترین چالش را بتوان در تردیدهایی دانست که سرمایه‌گذاران درباره عمق بازار این کشور و پتانسیل درآمدزایی استارتاپ‌ها دارند. سرانه تولید داخلی پاکستان در سال حدود ۱۲۰۰‌دلار است که به‌مراتب کمتر از رقم مشابه در اندونزی (۴۱۰۰ دلار) یا نیجریه (۲۲۰۰ دلار) است.

پايین‌بودن این رقم به معنای پايین‌بودن قدرت خرید مشتریان خواهد بود که همین امر به پايین‌بودن درآمد استارتاپ‌های پاکستانی در مقایسه با رقبا می‌انجامد.

مشکل بعدی به تامین مالی استارتاپ‌ها مربوط می‌شود. با وجود اینکه جذب سرمایه برای مرحله الف (Series A) در این کشور طی یکی دو سال اخیر ساده‌تر شده، هنوز بسیاري از تیم‌های نوآور در مراحل اولیه شکل‌گیری استارتاپ با موانعی جدی در تامین مالی روبه‌رو هستند. سرمایه‌گذاران بین‌المللی معمولا به دنبال فرصت‌های با ریسک پايین‌تر هستند.

از آنجا که درهای این کشور به‌تازگی به روی سرمایه خارجی باز شده، هنوز شناخت کافی برای سرمایه‌گذاران بین‌المللی از این کشور شکل نگرفته که همین می‌تواند (حداقل در میان‌مدت) یک مانع برای رشد هر چه بیشتر اکوسیستم نوآوری پاکستان باشد.

با وجود همه این موانع، نسل جدید کارآفرینان پاکستانی به‌شدت می‌کوشند از موانع موجود عبور کنند و نقشی در گذار کشورشان به سمت اقتصاد دیجیتال داشته باشند. با در نظر گرفتن وضعیت فعلی این کشور، مشخص است که اکوسیستم نوآوری پاکستان همچنان به رشد خود ادامه می‌دهد و اقبال سرمایه‌گذاران خارجی نیز به آن افزایش می‌یابد. احتمالا تا چند سال دیگر، نام پاکستان را در فهرست کشورهای با بیشترین رشد اکوسیستم نوآوری در دنیا خواهیم دید. و شاید چند شرکت در مقیاس بین‌المللی نیز از این کشور وارد بازارهای بین‌المللی شود.

درآمد نیم‌میلیارد دلاری فریلنسرها در پاکستان

فریلنسرهای پاکستانی‌ نقش مهمی در پیشرفت اقتصاد دیجیتال این کشور دارند که البته درآمد ارزي قابل‌توجهی را نیز نصیب این کشور می‌کنند. در سال گذشته، فریلنسرهای پاکستانی روی هم رفته حدود ۵۰۰‌میلیون دلار درآمد داشتند. به این ترتیب، پاکستان در جایگاه چهارم پررشدترین از نظر فعالیت فریلنسرها در دنیا قرار گرفت. این کشور از نظر مجموع درآمد فریلنسرها در سال نیز جزو 5 کشور برتر جهان است.

فریلنسرهای پاکستانی در حوزه‌های بسیار متنوعی مثل تولید محتوا، مدیریت محتوا، بهینه‌سازی برای موتورهای جستجو، مدیریت شبکه‌های اجتماعی، گرافیک و طراحی وب‌سایت فعالیت دارند. بیشتر این افراد، پروژه‌ها را از طریق وب‌سایت‌های بین‌المللی نظیر آپورک (Upwork) یا فیور (Fivver) به دست می‌آورند. البته فعالیت فریلنسرها صرفا به دریافت پروژه محدود نمی‌شود و برخی از آنها به صورت پاره‌وقت یا موقت برای شرکت‌های بین‌المللی در سراسر جهان کار می‌کنند.

تعداد فریلنسرها در پاکستان نیز بسیار بالاست. برخی گزارش‌ها از فعالیت بیش از یک میلیون فریلنسر در این کشور حکایت دارد. پیشرفت قابل توجه این بخش از اقتصاد سبب شده بسیاری از دولتمردان به فکر حمایت از بدنه فریلنسری این کشور بیفتند.

گزارش جدید مجمع جهانی اقتصاد (WEF) گویای آن است که پاکستان می‌تواند تا سال ‌۲۰۲۵ به درآمدی یک میلیارد دلاری از فعالیت فریلنسرهایش دست یابد. اما دولت پاکستان به‌تازگی اعلام کرده که قصد دارد در قالب یک برنامه جامع، مجموع این درآمد سالانه را تا 3سال آینده به 3میلیارد دلار برساند.

مقایسه‌ای ساده بین وضعیت اکوسیستم ایران و پاکستان

سازمان ملل متحد هر‌ساله گزارشي را درباره شاخص توسعه انسانی (HDI) در کشورهای مختلف منتشر می‌کند. نمره هر کشور بر اساس 3 معیار اصلی زندگی (۱) زندگی طولانی و سالم، (۲) دسترسی به دانش و اطلاعات و (۳) سطح زندگی مناسب (اشتغال و بیکاری) تعیین می‌شود.

در حالی که ایران از نظر این شاخص در رده هفتادم در میان ۱۸۹ کشور دنیا قرار داشت، پاکستان در این سال نتوانست به جایگاهی بهتر از ۱۵۹‌ دست یابد. در واقع، یک شهروند ایرانی با وجود همه فشارهای اقتصادی و مشکلات مختلفی که در زندگی با آن روبه‌رو‌ست‌، وضعیتی به‌مراتب بهتر از یک شهروند پاکستانی دارد.

ضریب نفوذ اینترنت در سال ‌۲۰۱۹ در ایران حدود ۷۰‌ درصد بود، حال آنکه این میزان برای پاکستان فقط ۱۷‌ درصد اعلام شد. با نگاهی دوباره به 3 عامل اصلی پیشرفت سریع اکوسیستم نوآوری پاکستان، شاید بتوان پاسخ را یافت. امنیت، نفوذ تلفن همراه و سیاستگذاری درست 3 عاملی بودند که زمینه را برای رشد سریع اقتصاد دیجیتال پاکستان فراهم ساخت. تردیدی نیست که امنیت در ایران به‌مراتب بالاتر از همسایه جنوب شرقی است. همچنین نفوذ تلفن همراه و اینترنت نیز در ایران بالاتر و البته باسابقه‌تر است. به نظر می‌رسد تفاوت اساسی را باید در «سیاستگذاری» جست.

نقش سیاست‌گذاری‌های دولت در پیشرفت و توسعه کشور

نگاهی به عملکرد نهادهای مختلف حاکمیتی در پاکستان طی 2 سال اخیر نشان می‌دهد مقامات اهمیت اقتصاد دیجیتال در توسعه داخلی و نیز کسب درآمد بین‌المللی برای آن‌ها کاملا روشن شده است. فریلنسرهای پاکستانی به دلیل مزیت بومی (پايین‌تر بودن دستمزد و در نتیجه، ارزان‌تر بودن پروژه‌های انجام‌شده) توانستند نیم میلیارد دلار در سال گذشته درآمد کسب کنند.

در این میان، دولت پاکستان به جای مانع‌تراشی، الزام استارتاپ‌ها به دریافت ده‌ها مجوز رنگارنگ از ارگان‌های مختلف، تاکید بر «صیانت»(!) از حقوق کاربران اینترنت و ضرورت بومی‌سازی همه ابزارهای دیجیتال، به دنبال بازتر کردن عرصه برای حضور پررنگ‌تر فریلنسرهای این کشور در بازارهای بین‌المللی است. صد‌البته این سیاستگذاری فقط به نفع فریلنسرها نیست. این روند نه‌تنها به ارزآوری برای این کشور می‌انجامد، بلکه زمینه را برای اشتغال کم‌دردسر صدها هزار جوان فراهم می‌سازد.

اما با وجود اینکه دو معضل «بیکاری» و «درآمد ارزی» همچنان از جمله مشکلات اساسی ایران به شمار می‌رود، علیرغم شعارهایی که معمولا در این زمینه داده می‌شود، شاهد مطرح‌شدن طرح‌هایی هستیم که ریشه فعالیت‌‌های بین‌المللی فریلنسرهای ایرانی را می‌خشکاند.

یک ضرب‌المثل چینی می‌گوید: «وقتی وزیدن بادهای تغییر آغاز می‌شود، برخی در برابرش دیوار می‌سازند و برخی آسیاب بادی». به نظر می‌رسد همسایه جنوب شرقی ما، گزینه دوم را انتخاب کرده باشد!