عمان: پول، استارتاپ و نفت

عمان با حدود 5 میلیون نفر جمعیت، سومین کشور پرجمعیت حاشیه جنوبی خلیج فارس (پس از عربستان سعودی و امارات) به شمار می‌رود. عمان در طول چند دهه اخیر به دلیل سیاست‌های خاص حاکمانش، چندان از نوآوری و باز‌شدن درهای کشور به دنیای مدرن استقبال نمی‌کرد. به همین دلیل، نگاهی گذرا به آمار استارتاپ های کشور عمان نشان می‌دهد که وضعیت این کشور حتی در مقایسه با کشورهای نفت‌خیز کوچک‌تر، چندان خوشایند نیست.

نگاهی به رشد اکوسیستم استارتاپی و اقتصادی کشور عمان

اما سیاستمداران این کشور نیز چند‌سالی است که متوجه شده‌اند الگوی حاکم بر اقتصاد دنیا در حال گذار به مرحله‌ای نوین است. در این الگو، انرژی‌های فسیلی ارزش کمتری دارند و در مقابل، بیشترین ارزش افزایش بهره‌وری و نوآوری حاصل می‌شود. با وجود اینکه دل‌کندن از درآمد کم‌دردسر نفتی کار ساده‌ای نبود، عمانی‌ها چند‌سالی است دست به کار شده‌اند تا بیش از این، از دنیای نوین عقب نمانند.

عمان از نظر شاخص سهولت انجام کسب‌وکار بانک جهانی در سال‌۲۰۲۰ با 10 پله جهش به جایگاه ۵۸ در دنیا رسید که البته به‌مراتب بهتر از وضعیت ایران است(!) گفتنی است ایران در این رتبه‌بندی جایگاه ۱۲۷‌ جدول را در اختیار دارد. در گزارش بانک جهانی آمده که بهبود پیوسته مقررات مربوط به فعالیت‌های اقتصادی، اصلی‌ترین دلیل این جهش بوده است. 

عمان چشم‌اندازی برای توسعه اقتصادی مبتنی بر نوآوری تا سال‌۲۰۴۰ تدوین کرده است. بر اساس این چشم‌انداز، این کشور جایگاه خوبی در بازارهای رقابتی دنیا می‌یابد. کسب‌وکارهای کوچک و متوسط و نیز بخش انرژی غیر وابسته به نفت از جمله نیروهای پیشران برای دستیابی به این چشم‌انداز تعریف شده‌اند. بر اساس این طرح، عمان قرار است نسبت درآمدهای نفتی به تولید ناخالص داخلی را به ۷‌درصد کاهش دهد. 

لشگر جوانان بیکار در عمان

عمان همانند سایر کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس، در طول چند دهه اخیر خود به‌شدت به درآمدهای نفتی وابسته بوده است. یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های بسیاری از کشورهای ثروتمند و نفت‌خیز خاورمیانه، گرایش مردم‌ در آنها به فعالیت‌های کم‌ریسک و پردرآمد مثل کار در سازمان‌های دولتی است. در واقع به جز افرادی که فعالیت‌های سنتی‌تری مثل خرید و فروش در بازارها را انجام می‌دهند، بیشتر افراد تحصیل‌کرده‌ در این کشور به کارمندی و پشت میزنشینی گرایش دارند. 

بر اساس گزارش بانک جهانی حدود 40 درصد از کل جمعیت 4.6 میلیون نفری عمان، زیر ۲۵‌سال هستند. همچنین نیمی از جمعیت جوان این کشور نیز بیکار هستند. اما ایجاد اشتغال برای این جوانان، کاری نیست که از عهده اقتصاد مبتنی بر نفت برآید. اتفاقا همین وضعیت می‌تواند شتاب این کشور برای پیوستن به قطار جهانی نوآوری را بیشتر کند. 

آمارها درباره توسعه وضعیت اقتصادی عمان چه می‌گویند؟

البته گزارش‌های رسمی نیز نشان می‌دهد که حرکت عمانی‌ها برای دستیابی به چشم‌انداز ترسیم‌شده آغاز شده است. آمارها در این زمینه نیز جالب و البته تا حدی عجیب است. در سال‌۲۰۱۳، فقط ۳۲۳‌ فرد عمانی، کسب‌ و کار ثبت‌شده داشتند. اما از آن زمان تاکنون، تغییراتی در این الگوی نگرش روی داده است. در واقع به نظر می‌رسد آگاهی حکومت‌ها از ناپایداری درآمد نفتی سبب شده تغییر تدریجی گفتمان غالب در فضای اقتصادی شده است. درست 2 سال بعد، تعداد کسب‌وکارهای ثبت‌شده به رقم ۴۳۰۰ رسید. 

در حال حاضر، ۱۵‌درصد از کل تولید ناخالص اقتصادی عمان به کسب‌وکارهای کوچک و متوسط اختصاص دارد. اما پیش‌بینی شده این رقم طی دهه آینده 2 برابر شود. البته هنوز هم فاصله این رقم با میانگین جهانی (که حدود ۵۰ درصد است) همچنان بالا خواهد بود. 

دولت عمان تلاش زیادی را طی کمتر از یک دهه اخیر برای ترویج فرهنگ نوآوری و کارآفرینی به انجام رسانده است. به همین دلیل، هیچ تعجبی ندارد روی‌آوردن به راه‌اندازی استارتاپ، کار روی ایده‌های خلاق و تلاش برای تولید،‌ اکنون به گزینه‌ای جذاب برای جوانان عمانی تبدیل شده است. 

ایجاد اشتغال از طریق نوآوری، در کنار بسترسازی‌های قانونی و اقتصادی، نیازمند تجهیز جوانان به مهارت‌های روز است. دولت عمان در همین راستا، طی کمتر از یک دهه اخیر، زمینه فعالیت چندین مرکز رشد، شتاب‌دهنده و فضای کار اشتراکی را در شهرهای مختلف خود فراهم کرده است.

برنامه کشور عمان برای حضور در اکوسیستم نوآوری جهانی

عمان سال‌هاست از نظر پیشرفت اقتصادی از برخی دیگر از کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس (مثل عربستان سعودی یا امارات) بسیار عقب‌تر است. این موضوع نیز یکی دیگر از دلایلی است که مسئولان عمانی را به فکر چاره‌اندیشی برای بهبود فضای کسب‌وکار و به ویژه سرمایه‌گذاری روی اکوسیستم نوآوری انداخته است. 

عمان‌ 2 رویکرد اساسی را برای حضور هر‌چه بیشتر در اکوسیستم نوآوری جهانی دنبال می‌کند. جبهه اول، تقویت زیرساخت‌های سخت و نرم فعالیت استارتاپ‌هاست. راه‌اندازی مراکز مختلف حمایتی و نیز تدوین مقررات متناسب از جمله این اقدامات به شمار می‌رود. جبهه دوم نیز به سرمایه‌گذاری در بازارهای بین‌المللی نوآوری مربوط می‌شود. ثروت زیادی که این کشور از درآمدهای نفتی به دست آورده، این امکان را به دولتمردانش داده تا بتوانند از طریق سرمایه‌گذاری در صندوق‌های بزرگ بین‌المللی حوزه نوآوری، جایگاه و نقش خود در این اکوسیستم را تقویت کنند.

سرمایه گذاری روی استارتاپ های کشور عمان

شاید مهم‌ترین گامی که عمان در این میان برداشته، تاسیس صندوق ملی فناوری باشد. عمان در آن سال تصمیم گرفت صندوقی با بودجه چشمگیر ۲۰۰‌میلیون دلاری را برای حمایت از اکوسیستم نوآوری در این کشور راه‌اندازی کند. 

این صندوق طی چند سال اخیر به سرمایه‌گذاری گسترده در استارتاپ های کشور عمان پرداخته است. بر‌خلاف بسیاری از صندوق‌های دولتی که بیشتر به فعالیت‌های کم‌ریسک می‌پردازند، این صندوق روی استارتاپ‌ها در مراحل مختلف رشد (از پیش‌بذری گرفته تا رشد) سرمایه‌گذاری می‌کند. همچنین محدوده جغرافیایی فعالیت صندوق ملی فناوری عمان به مرزهای این کشور محدود نمی‌شود و برخی از استارتاپ‌های سایر کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس نیز توانسته‌اند از تامین مالی آن بهره‌مند شوند. 

از سوی دیگر، عمان تمایل دارد به قطب منطقه‌ای سرمایه‌گذاری در زمینه نوآوری هم تبدیل شود. به همین دلیل، این صندوق به خریداری سهام شرکت‌های پیشروی سرمایه‌گذاری خطرپذیر نیز می‌پردازد. البته در این میان، عمان توجه خاصی به قاره آسیا دارد. شاید اشباع‌نبودن این بازار (بر خلاف بازارهای آمریکای شمالی) و نیز حضور کمتر رقبای غربی، دلیلی باشد که عمان را به حضور بیشتر به عنوان یک شریک مالی ثروتمند در کنار شرکت‌های نوآور آسیایی سوق می‌دهد. 

چالش‌های پیش‌روی اکوسیستم استارتاپی عمان

با وجود مزیت‌های نسبی عمان (نظیر جمعیت جوان و بازار بکر)، موانعی نیز در مسیر فعالیت استارتاپ‌ها در این کشور وجود دارد. شاید مهم‌ترین مانع موجود در راه استارتاپ های کشور عمان را بتوان نظام سنتی اداری این کشور دانست. همچنان قوانین و مقررات دست‌وپاگیر زیادی در این کشور وجود دارد که مانع حرکت سریع شرکت‌های فناور و سرمایه‌گذاران می‌شود.

در واقع، بوروکراسی اداری که میراث چند دهه ثروت بادآورده نفتی است، همچنان در این کشور به حیات خود ادامه می‌دهد. البته مدیران ارشد دولتی از این موضوع آگاهند و در چند سال اخیر اقدامات خوبی را برای مقررات‌زدایی و تدوین قوانین شفاف‌تر به منظور جذب استعدادها و سرمایه خارجی به انجام رسانده‌اند. اما به نظر می‌رسد برای دستیابی عمان به جایگاهی بهتر در اکوسیستم نوآوری منطقه، این اقدامات باید با شتاب بیشتری صورت گیرد.

راه‌اندازی پارک فناوری واحه دانش مسقط؛ اقدامی برای رشد استعدادها

از سوی دیگر، برای سوق‌دهی استعدادهای موجود در این کشور به سمت اقتصادی مبتنی بر نوآوری به زیرساخت‌ها و نیز سرمایه بیشتری نیاز است. در چند سال اخیر شاهد شکل‌گیری مراکز رشد، شتاب‌دهنده‌ها و فضاهای کار اشتراکی متعددی در عمان بودیم. اما با توجه به درصد بالای جمعیت جوان عمان، همچنان به امکانات زیرساختی بیشتری در این زمینه نیاز است. 

یکی از اقدامات کلیدی دولت عمان، راه‌اندازی یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های فناوری منطقه بود. این پارک «واحه دانش مسقط» (Knowledge Oasis Muscat​) نام دارد و در زمینی یک میلیون متر مربعی احداث شده است. این پارک فناوری علاوه بر میزبانی چند مرکز پیشرو آموزش عالی، میزبان صدها شرکت فناور داخلی و خارجی است.

معرفی موفق‌ترین استارتاپ های کشور عمان

محصولات سخت‌افزاری این ای-مشرف ‌روی اتوبوس‌ها نصب می‌شود. این تجهیزات می‌توانند چهره دانش‌آموزان حاضر در اتوبوس را با استفاده از فناوری هوش مصنوعی شناسایی کنند. همچنین موقعیت مکانی اتوبوس نیز به صورت آنی مورد پایش قرار می‌گیرد. به این ترتیب، والدین و نیز مدیران مدارس می‌توانند هر لحظه از هویت سرنشینان اتوبوس مدرسه و نیز موقعیت مکانی آن آگاه شوند.

البته همه‌گیری کرونا و تعطیلی گسترده مدارس، موجب شد بازار این استارتاپ با چالشی جدی روبه‌رو شود. اما بنیانگذاران ای‌-مشرف تسلیم نشدند و خیلی زود به ارائه راه‌حل‌هایی فناورانه برای نیازهای دیگر جامعه خود روی آوردند. اولین محصولی که این استارتاپ پس از آغاز همه‌گیری تولید کرد، دستبندهایی هوشمند بود که به دولت عمان امکان پایش موقعیت افراد تحت قرنطینه را می‌داد.

همچنین بر اساس مقررات سختگیرانه این کشور برای مسافرانی که طی دوره همه‌گیری وارد این کشور می‌شدند، این مسافران ملزم به استفاده از دستبندهای هوشمند بودند. به این ترتیب، ای-مشرف توانست از چالش به وجود آمده نهایت استفاده را ببرد. در واقع ای-مشرف در روزهای دشوار همه‌گیری، با در پیش گرفتن روحیه استارتاپی و مشاهده مشکلات به عنوان سکوی پرش، توانست بر وزن خود در اکوسیستم نوآوری عمان بیفزاید. 

مارکیت‌اکس توانسته ناوگان لجستیکی خوبی را برای تحویل کالا فراهم کند. در حال حاضر، بازه تقریبی تحویل کالا در مسقط زیر 2 ساعت و در شهرهای دیگر نیز بین 2 تا 3 روز است. این استارتاپ در اوایل سال ۲۰۲۰ موفق به جذب یک میلیون دلار سرمایه از سرمایه‌گذاران عمانی و آمریکایی شد.

استارتاپ بحار در عمان یک بازارگاه (مارکت‌پلیس) آنلاین است که دو طرف عرضه و تقاضا را به‌هم متصل می‌کند. بسیاری از فروشندگان و خریداران عمده آبزیان در عمان اکنون از خدمات بحار استفاده می‌کنند. 

بحار در سال گذشته اقدام به راه‌اندازی یک بخش ویژه به نام «بحار پلاس» کرد. بر خلاف وب‌سایت اصلی که به کل‌فروشی اختصاص دارد، این بخش برای خرده‌فروشی و مشتریان عادی است. به این ترتیب، امکان خرید آنلاین ماهی تازه و تحویل در منزل برای عمانی‌ها نیز فراهم شد.