طرح صیانت یا زلزله در اینترنت؟

در چند هفته گذشته، اخبار متفاوتی درباره بخش‌های مختلف اکوسیستم استارتاپی ایران به گوشمان رسید: از بخشنامه بیمه مرکزی گرفته تا اجباری شدن ای نماد. هرکدام از این خبرها، به نشان دادن واکنش‌هایی از سوی فعالان حقیقی و حقوقی اکوسیستم استارت آپی منتهی شد. اما خبر دیگری نیز بود که این بار حتی کاربران عادی شبکه‌های اجتماعی را نیز به واکنش وا داشت. آن هم «طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی» بود. طرح صیانت از فضای مجازی مدتی است در صحن علنی مجلس شورای اسلامی مطرح شده و این شائبه را در میان بسیاری ایجاد کرده که آیا در آینده نزدیک، اصلا اینترنتی وجود خواهد داشت؟

این طرح، طرح جدیدی نیست و ریشه‌های آن به مهر ۱۳۹۷ و مجلس دهم بازمی‌گردد. در مجلس یازدهم نیز ابتدا با عنوان «طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی و ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی» از سوی کمیسیون فرهنگی مجلس تدوین و منتشر شده بود که در رفت و آمدهای خود به کمیسیون فرهنگی، در نهایت به تازگی با نام جدید و گستردگی بیشتر، به مجلس بازگشته و به نظر می‌رسد که در شرف تصویب شدن است.

مجوز مجوز مجوز

از نکات مهمی که در این مدت بسیار به چشم می‌آید، علاقه شدید نهادهای قانونگذار برای کسب مجوز است. طرح جدید مجلس نیز از این قاعده مستثنی نیست. به نظر می‌آید که در صورت تصویب این طرح صیانت از فضای مجازی، تقریبا برای انجام هر کاری، دست کم به یک مجوز نیاز است. از جمله اینکه در این طرح، عرضه و استفاده از پیام‌رسان‌های خارجی «مستلزم ثبت در پنجره واحد و رعایت قوانین کشور» است.

همچنین «هر شخصی که مبادرت به عرضه، خرید و فروش «رمز ارز» بدون مجوز بانک مرکزی نماید حسب مورد مجازات‌های مقرر مواد ۱۸ و ۱۸ مکرر قانون و مبارزه با قانون کالا و ارز محکوم می‌شود.». همین بخش از این طرح، چیزی حدود ۱۲ میلیون از ایرانیان را مخاطب قرار می‌دهد.

نظارت نظارت نظارت

از دیگر نکات جدید طرح صیانت از فضای مجازی، می‌توان به تشکیل هیئت ساماندهی و نظارت اشاره کرد که تمام مصوبات و قوانین استفاده و ارائه پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی بر عهده آن خواهد بود.

اعضای این هیئت عبارتند از:

• رئیس مرکز ملی فضای مجازی
• معاون یا نماینده وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات
• معاون یا نماینده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
• معاون یا نماینده وزارت اطلاعات
• معاون یا نماینده دادستانی کل کشور
• یک نماینده از کمیسیون فرهنگی مجلس
• معاون یا نماینده سازمان صدا و سیما
• معاون یا نماینده اطلاعات سپاه
• معاون یا نماینده وزارت سازمان تبلیغات اسلامی
• معاون یا نماینده نیروی انتظامی
• معاون یا نماینده سازمان پدافند غیرعامل

وظایف این هیات نیز چنین عنوان شده:

• ثبت و صدور تاییدیه و یا مجوز فعالیت پیام‌رسان‌ها
• پایش‌ها و نظارت بر عملکرد رسانه
• شناسایی و رسیدگی به تخلفات و تعیین جرم‌های نقدی و غیرنقدی
• ارجاع جرم به محاکم ذی‌صلاح
• اداره و نظارت بر صندوق حمایت از پیام‌رسان‌ها
• گزارش وضعیت فعالیت پیام‌رسان‌ها به شورای عالی فضای مجازی
• حمایت از کسب و کارهای این حوزه
• حمایت از محتوای بومی مبتنی بر فرهنگ ایرانی اسلامی

باز هم مجوز

در این طرح، گوشی‌های تلفن همراهی مجوز واردات به کشور را دریافت می‌کنند که به صورت پیش‌ فرض، پیام‌رسان‌های ایرانی بر روی آنها نصب باشد.

در متن این طرح آمده: « در انتهای فصل اول و در تبصره چهاردهم، صدور مجوز واردات و فعال‌سازی تلفن همراه منوط به نصب پیام‌رسان‌های مؤثر داخلی به‌صورت پیش‌فرض در تلفن‌های وارداتی معرفی شده که موجب پیش افتادن پیام‌رسان‌های داخلی در رقابت با نمونه‌های خارجی می‌شود.»

ورود ستاد نیروهای مسلح به فضای مجازی

از نکات جالب توجه دیگر این طرح، ملزم کردن ستاد نیروهای مسلح برای نظارت بر درگاه‌های ورود و خروج پهنای باند کشور است. در این طرح، مرزبانی دیجیتال و دفاع سایبری از کشور و جلوگیری از بهره‌برداری غیرمجاز از داده‌های مجازی در درگاه‌های ورود و خروج پهنای باند کشور، با محوریت ستاد کل نیروهای مسلح، توسط مراجع ذی‌ربط انجام خواهد شد. البته در اصلاحیه صورت گرفته، عبارت مرزبانی فضای مجازی حذف شده. و پیشنهاد شده مدیریت گیت‌وی به صورت کمیته‌ای و با ریاست مرکز ملی فضای مجازی انجام شود.

شبکه‌های اجتماعی برای زیر ۱۸ سال ممنوع

بنا بر این طرح، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات باید زیرساخت لازم برای احراز هویت کاربران در فضای مجازی کشور را ایجاد کند. که چگونگی آن در آیین‌نامه‌ای پس از تصویب این قانون به تصویب هیئت ساماندهی و نظارت خواهد رسید.

از نکات دیگر این طرح، الزام پیام‌رسان‌های اجتماعی به اجازه ولی قانونی برای ارائه خدمات به افراد زیر ۱۸ سال و امکان نظارت والدین و رده‌بندی و پالایش محتوا متناسب با کودک و نوجوان است.

حمایت حمایت حمایت

در ماده ۸ این طرح، تاسیس صندوقی برای حمایت از محتوا و پیام‌رسان‌های داخلی پیش بینی شده که زیر نظر هیئت ساماندهی و نظارت بر پیام‌رسان‌ها فعالیت داشته و منابع آن از محل جرائم نقدی مقرر در این قانون و ۱۰ درصد درآمد ترافیک اینترنت بین‌الملل کشور تامین می‌شود.

در مواد بعدی، مجریان مکلف می‌شوند که قیمت پهنای باند داخلی در نظام قیمت‌گذاری در هر حال باید حداکثر یک‌سوم قیمت پهنای باند بین‌المللی بوده و ظرفیت پهنای آن،‌ دو برابر پهنای مورد نیاز پیام‌رسان‌های خارجی باشد.

زندان و شلاق

حبس بیشتر از شش ماه تا دو سال، جزای نقدی بیشتر از ۲ میلیون تا ۸ میلیون تومان، شلاق از سی و یک تا نود و نه ضربه، محرومیت از حقوق اجتماعی بیشتر از شش ماه تا پنج سال، انتشار حکم قطعی در رسانه‌ها. اینها جزئیات حبس یا جزای نقدی درجه شش است. در این طرح، مجازات مورد نظر برای افرادی است که فیلترشکن یا VPN برای دسترسی به پایگاه‌های اینترنتی و پیام‌رسان‌هایی غیر قانونی را فراهم کرده و این کار را تکرار کنند. در این بخش نیز تغییراتی صورت پذیرفته و براساس اصلاحات صورت گرفته، تولید و توزیع فیلترشکن به صورت تجاری جرم‌انگاری شده و استفاده و توزیع شخصی آن مشمول موضوع جرم‌انگاری نخواهد شد.

خداحافظ اینستا، واتساپ، گوگل..

از نکات دیگر این طرح، تعیین ضرب الاجل دو ماهه برای تمام پیام‌رسان‌ها (داخلی و خارجی) برای تطبیق خود با این شرایط است، در غیر این صورت مسدود خواهند شد. همچنین پیام‌رسان‌های خارجی باید یک شرکت ایرانی به عنوان نماینده قانونی خود معرفی کنند.

موافقان و مخالفان

این طرح جزئیات فراوان داشته و این احتمال هم وجود دارد که تغییراتی در آن اعمال شود. اما بعید به نظر می‌رسد که چارچوب آن بدون تغییر باقی می‌ماند. این طرح موافقان و مخالفان زیادی داشته و واکنش‌های متنوعی را به خود دیده است.

از جمله، سازمان نظام صنفی رایانه‌ای که طی بیانیه‌ای خواستار کنار گذاشته شدن این طرح شده بود. در بخشی از این بیانیه آمده است: «سازمان نظام صنفی رایانه‌ای معتقد است طرح فعلی دارای اشکالات جدی و مبتنی بر نگرشی است که ناکارآمدی آن اثبات شده و نتیجه‌ای جز کوتاه کردن سقف پرواز کسب‌وکارهای فناورانه ایرانی و نا‌امیدی شهروندان ندارد. به همین دلیل خواسته ما کنار نهادن این طرح و حذف آن از دستور کار مجلس شورای اسلامی است.»

مرتضی آقاتهرانی، رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی در رابطه با طرح ساماندهی پیام‌رسان‌ها نیز تصریح کرد: «از بیرون کشور بیش از ۱۳۰ هزار پست در رابطه با طرح ساماندهی پیام‌رسان‌ها و فضای مجازی که در دستور کار مجلس است گذاشته شده و با آن مخالفت کرده‌اند و شلوغ کردند. چرا که نمی‌خواهند این کار انجام شود. اما پای آن ایستاده‌ایم. کار خود را انجام داده‌ایم و قانون آن را آماده کرده‌ایم، به صحن مجلس می‌بریم و انجامش خواهیم داد.»

مرکز ملی فضای مجازی نیز از دیگر حامیان این طرح است. امیر خوراکیان، معاون حقوقی و پارلمانی مرکزملی فضای مجازی نیز در واکنش به این طرح گفته است: «اکثر کشورها با توجه به گستره وسیع فضای مجازی در شئون زندگی مردم و آثار آن در حوزه های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی به دنبال ایجاد قوانین در این فضا هستند. و ما نیز برای رهایی از بلاتکلیفی و رفع این خلاء با مجلس شورای اسلامی به دنبال ایجاد قوانین و مقررات برای توسعه سرویس‌های داخلی و تسهیل فعالیت کاربران در این فضا هستیم.»

از نگاه توسعه‌دهندگان

از سوی دیگر، میلادی نوری از برنامه‌نویسان مطرح اکوسیستم ضمن مخالفت کلی با طرح صیانت از فضای مجازی، در تحلیلی محتوای آن را به سه دسته «ماده‌های خوب و لازم برای کشور»، «ماده‌های خنثی» و «ماده‌های بد» تقسیم بندی کرده است. او مواردی مانند جلوگیری از اپلیکیشن‌ها به دسترسی بیش از حد نیاز، تعیین مجازات برای نشت داده‌های کاربران و عدم استفاده مسئولین از ایمیل و… خارجی را از ماده‌های خوب و لازم دانست.

نوری البته تاکید دارد که بودن چندتا ماده خوب اصلا بد بودن ریشه‌ای این طرح را توجیه نمی‌کند. چه بسا قراردادن این ماده‌ها ترفندی برای کاهش انتقادها به طرح بوده باشد.

از نگاه نوری، ماده‌های خنثی در این طرح ماده‌هایی هستند که در نبودشان نیز به صورت عرفی این موارد رعایت می‌شوند. برای مثال، صدا و سیما برخی از سرویس‌های خارجی را معرفی نمی‌کند و… تا الان هم به دلیل مسایل عرفی و بازرگانی و بخشنامه‌های داخلی و… این مورد رعایت می‌شده است.

او با اشاره به ضوابط عرضه و استفاده از ابزارهای دسترسی بدون پالایش (مانند فیلترشکن و vpn) می‌نویسد: وقتی ماده‌های بعدی که ابزار مسدودسازی گسترده‌ست را بخوانیم، متوجه می‌شویم که احتمالا فردای مسدودسازی، سرویس‌های حرف گوش نکن و مسدودسازی وی‌پی‌ان‌ها و… به یک سری با ضوابط خاص و… وی‌پی‌ان می‌دهند که این خود به دلیل بازار گسترده می‌تواند محل رانت باشد.

دیگران چه می‌گویند؟

فایده‌ای ندارد!

بی‌اغراق، فکر کردن، نوشتن، گفتن و تحلیل کردن درباره طرح صیانت دیگر به یک فرایند فرسایشی و عذاب‌آور تبدیل شده است. هرچه استدلال و منطق و نگاه به آینده و درس از گذشته که بود و می‌دانستیم، همه را گفتیم؛ اما چه می‌شود کرد که باز هم باید گفت و گفت تا دست‌کم نسل‌های بعدی بدانند که ما مقصر نبودیم.

«مردم هرچه از طرح صیانت عصبانی باشند فایده‌ای ندارد، ما کارمان را خواهیم کرد.» این یکی از آخرین اظهارنظرهای مرتضی آقاتهرانی، نماینده مجلس، رئیس کمیسیون فرهنگی و از حامیان اصلی طرح صیانت درباره این طرح است؛ طرحی که بعد از چندی سکوت، اکنون آرام آرام و با شروع بررسی دوباره آن در کمیسیون فرهنگی دوباره در حال آمدن به صدر اخبار است.

لنگر

در دهه گذشته، کشتی‌هایی که در خلیج فارس تردد می‌کردند، یکی از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر سرعت اینترنت بودند. خیلی وقت‌ها در اخبار می‌آمد که لنگر یک کشتی به کابل‌های فیبر نوری که از کف بستر خلیج فارس عبور می‌کردند، اصابت کرده و اختلال‌ها تقصیر کشتی‌ها بود. جالب است که اگر از جاده دیلم و گناوه به سوی بوشهر بروید، تابلوهایی می‌بینید که حریم فیبر نوری قرار گرفته در زیر زمین را نشان می‌دهند. در ۲ماه اخیر اما انگار لنگرهایی وارد خشکی شده‌اند که اتفاقا روی فیبرهای نوری فرود آمده‌اند و سرعت لود برخی از پلتفرم‌های خارجی فیلتر‌شده و نشده را کند کرده‌اند؛ فرایندی که هنوز هم ادامه دارد و بسیاری، سرعت‌های امروزی را با دوران «دایل آپ» مقایسه می‌کنند.

بوی ماه مهر

در همین راستا، برخی ‌مسئولان دلیل کندی سرعت اینترنت را آغاز سال تحصیلی و افزایش استفاده از اینترنت برای کلاس‌های مجازی دانسته‌اند. هرچند این دلیل را نمی‌توان چندان به‌راحتی پذیرفت، چرا‌که این کندی در تقریبا تمام ساعات شبانه‌روز برقرار است. از سوی دیگر، اگر شروع سال تحصیلی را به عنوان علت بپذیریم، باز هم دلیل قانع‌کننده‌ای نیست؛ زیرا مدت‌هاست که مسئولان می‌دانند اول مهر، آغاز سال تحصیلی است و پیش‌بینی بالا‌‌رفتن مصرف اینترنت در سراسر کشور، اصلا کار سختی نبود.

کمیسیون پشت کمیسیون

«کمیسیون مشترک طرح حمایت از کاربران فضای مجازی و خدمات پایه کاربردی»؛ این عنوان کمیسیونی است که می‌خواهد همان طرح صیانت را مورد بررسی قرار بدهد و ظرف ۵ماه باید ابعاد این طرح را برای اجرای آزمایشی در کشور بررسی و تصویب کند. این همان کمیسیونی است که تشکیل شد زیرا با رأی نمایندگان به اصل ۸۵ بودن این طرح، آن را از صحن علنی مجلس دور کرد. در حقیقت یک کمیسیون با این نام طولانی و ۲۳ عضو و کلی کاغذ‌بازی، قرار است برای کسب‌و‌کارهایی وضع قوانین کند که همگی تلاش می‌کنند agile باشند و با بیشترین سرعت ممکن به توسعه و پیشرفت برسند؛ یک تضاد به تمام معنا.

عبور از خط ویژه

الیاس نادران و مهرداد گودرزوند چگینی از کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس، نصرالله پژمانفر از کمیسیون اصل‌۹۰، رضا تقی‌پور، لطف‌الله سیاهکلی، علی جدی و مصطفی طاهری از کمیسیون صنایع و معادن، احمد امیرآبادی فراهانی و محمد باقری بنابی از کمیسیون اقتصادی، غلامرضا منتظری، بیژن نوباوه‌وطن، حسین میرزایی و سیدعلی یزدی‌خواه از کمیسیون فرهنگی، احمدحسین فلاحی و مهرداد ویس کرمی از کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس، محسن زنگنه و غلامرضا نوری قزلجه از کمیسیون ویژه جهش و رونق تولید و نظارت بر اجرای اصل‌۴۴ قانون اساسی، موسی غضنفرآبادی، حسن نوروزی و محمدتقی نقدعلی از کمیسیون قضایی و حقوقی و علی اصغر عنابستانی از کمیسیون اجتماعی.

اینها هم اسامی اعضای آن کمیسیون مشترک…. هستند. آقای نادران در رشته اقتصاد عمومی تحصیل کرده، آقای گودرزوند چگینی مدیریت دولتی خوانده، نصرالله پژمانفر تحصیلات حوزوی دارد، رضا تقی‌پور مهندس صنایع است، لطف‌الله سیاهکلی الکترونیک خوانده. مدیریت، برق، الهیات؛ اینها بخشی از تحصیلات نمایندگان عضو این کمیسیون هستند؛ کمیسیونی که قرار است به صورت مستقیم بر اکوسیستم استارتاپی ایران تاثیر بگذارد. سوالی که پیش می‌آید این است که در کمال احترام، آیا هیچ کدام از این نمایندگان، هیچ تصوری از مراحل رشد یک استارتاپ، انواع مختلف سرمایه‌گذاری، روش‌های مختلف ساخت و مدیریت یک تیم دارند؟ امیدوارم.

پخش نه‌چندان زنده

از شعارهای اصلی مجلس فعلی، از همان ابتدا، ایجاد شفافیت در تمام زمینه‌ها بود. هرچند طرح‌هایی مانند شفافیت آرای نمایندگان و شفافیت ثروت و دارایی‌های مدیران دولتی و طرح‌های اینچنینی هرکدام عملا به صورت رسمی و غیر‌رسمی سرنوشت نامعلومی داشته‌اند.

در همین راستا هم، طبق گفته‌های مهرداد ویس‌کرمی، دبیر کمیسیون مشترک طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی، شاید «گزارش مستمری از مذاکرات جلسه از سوی سخنگوی کمیسیون و در غیاب وی توسط رئیس یا نایب رئیس اول کمیسیون به سمع و نظر مردم برسد» یا شاید «مذاکرات کمیسیون از طریق درگاه اینترنتی مجلس شورای اسلامی پخش شود» و «این پیشنهاد مطرح است که مذاکرات ثبت و ضبط شود و پس از حذف موارد زائد در اختیار افکار عمومی قرار بگیرد» زیرا «مذاکرات کمیسیون چالشی‌تر و تخصصی‌تر است و ممکن است برای مردم خسته‌کننده باشد»؛ البته «اگرچه دوستان با پخش مستقیم مذاکرات از طریق درگاه اینترنتی مجلس مخالفتی نداشتند و خود هیات رئیسه هم با این موضوع موافق بود».

البته که به لطف فوتبال‌هایی که در تمام این سال‌ها از تلویزیون دیده‌ایم، عادت داریم به زنده‌نبودن پخش. اما هرچند با توجه به اینکه این طرح بر بخش بزرگی از کسب‌وکارها، از کسب‌و‌کارهای خرد گرفته که در شبکه‌های اجتماعی مشغول به فعالیت هستند تا کسب‌و‌کارهای متوسط و حتی بزرگ، به صورت مستقیم تاثیر می‌گذارد، بعید است بررسی مباحثی که در این کمیسیون مطرح می‌شود، برای مردم «خسته‌کننده» باشد.

حالا چه می‌شود؟

پاسخ به این سوال خیلی ساده است؛ اکوسیستم امید خود را از دست می‌دهد، سرمایه‌گذاری کمتر و کمتر می‌شود، شغل‌سازی و کارآفرینی از بین می‌رود، رانت بیشتر می‌شود، نیروی کار مهاجرت می‌کند. همین. با این اوصاف، تا چند وقت دیگر احتمالا باید قلم به دوات بزنیم، حروف سربی را دوباره سر دست بگذاریم و به قول آن مسئول چاپخانه در فیلم نیاز، ساخته علیرضا داوودنژاد، صبح به صبح یک لیوان شیر بخوریم! راستی، شیر هم که قرار بود ارزان شود، گران‌تر هم شده.