کارمزد برای خدمات بانکداری و پرداخت در ایران جا نیفتاده است و همین‌طور در ایران چیزی به نام رتبه‌بندی اعتباری وجود ندارد. در سیستم‌های بانکداری و پرداختی که کارمزد در آن‌ها نقش مهمی دارد، یکی از اصول اساسی و جدانشدنی رتبه‌بندی اعتباری است. درواقع وقتی رتبه‌بندی وجود ندارد چیزی به نام کارت اعتباری هم وجود ندارد. وقتی کارت اعتباری وجود ندارد انگار بخشی از پیشران‌های اقتصادی را نداریم. رتبه‌بندی اعتباری اساس بانکداری جدید است. ما در ایران جای خالی رتبه‌بندی اعتباری را با ضامن و چک کارمندی و سفته پر کرده‌ایم. اما در همیشه بر یک پاشنه نمی‌چرخد و در سال‌های آتی اگر با همین فرمان پیش برویم قطعا سیستم بانکداری و پرداخت ما به طور کامل فرو می‌پاشد. فرض ما در این گزارش این است که تغییر کرده‌ایم. زمانی که تغییر کنیم، استارتاپ‌هایی در ایران موفق خواهند شد که خود را برای آن روز آماده کرده‌اند. این استارتاپ‌ها نسبت به استارتاپ‌هایی مثل دیجی‌کالا، مامان‌پز و کافه بازار از پیچیدگی بیشتری برخوردارند و درک آن‌ها ساده نیست، چه برسد به طراحی و راه‌اندازی استارتاپی که قرار است درزمینه اعتبارسنجی فعالیت کند. بی‌تعارف بگویم که بسیاری از استارتاپ‌هایی که در ایران راه افتاده‌اند، پیچیدگی فضای مالی را درک نکرده‌اند. مهم‌ترین انتظاری که از یک استارتاپ مالی می‌رود این است که کار بسیار پیچیده را به ساده‌ترین شکل ممکن انجام دهد. برای اینکه درک کنید چقدر بانک‌های ما در ساده کردن پیچیدگی مشکل دارند کافی است نگاهی به اینترنت‌بانک آن‌ها بیندازید. یک سرویس ساده مثل انتقال وجه را در نظر بگیرید. شما انتخاب‌های متعددی دارید: کارت به کارت، انتقال از طریق شماره شبا با ساتنا یا پایا، انتقال به شماره‌حساب. شما باید خودتان تصمیم بگیرید که انتقال وجه را از طریق چه روشی انجام دهید. این یعنی انتقال پیچیدگی به مشتری نهایی و عدم درک سیستم‌های پیچیده مالی.
بانکداری سنتی چیست؟
اساس بانکداری جمع کردن سپرده‌ها و پرداخت تسهیلات از محل همین سپرده‌هاست. بانک‌ها از اختلاف بهره این دو فعالیت سود می‌برند. در ساده‌ترین مثال ممکن، بانک ۱۰۰ تومان از کسی می‌گیرد و سر سال ۱۱۰ تومان به او برمی‌گرداند. بانک همین ۱۰۰ تومان را به کسی وام می‌دهد و سر سال از او ۱۲۰ تومان می‌گیرد؛ این بانکداری است که از چهارصد پانصد سال پیش در دنیا رایج بوده و هنوز هم رواج دارد. حدود ۴۰ سال پیش این شیوه از بانکداری منسوخ شد و شیوه جدیدی به دنیا معرفی شد که استفاده دیوانه‌وار از آن باعث بحران مالی و بانکی و فروپاشی اقتصاد آمریکا و جهان در سال ۲۰۰۷ شد. لوئیس رینری کسی بود که شیوه جدید بانکداری را معرفی کرد. رینری پدر چیزی است به نام Mortgage-backed security که ترجمه‌اش می‌شود «اوراق بهادار رهنی» یا «اوراق مشارکت رهنی».
غول چراغ جادوی بانکداری به زبان ساده
اوراق بهادار رهنی توسط موسسات دولتی یا موسسات موردحمایت دولت منتشر می‌شوند. درواقع این موسسات این اوراق را به پشتوانه مجموعه‌ای از وام‌های مسکن که ممکن است این وام‌ها را خودشان داده باشند، یا آن‌ها را از دیگر بانک‌ها خریده باشند، منتشر می‌کنند و پس از فروش آن‌ها به سرمایه‌گذاران، وجوه حاصله را مجددا وارد چرخه پرداخت وام مسکن می‌کنند. درواقع با این اقدام، وجوه لازم جهت پرداخت به متقاضیان وام مسکن فراهم می‌شود. از مزایای خرید این اوراق، بازگشت بخشی از اصل‌وفرع آن در پایان هرماه است، درحالی‌که در سایر اوراق قرضه اصل مبلغ فقط در سررسید قابل دریافت است. بازار اوراق رهنی شامل اوراق رهنی مسکونی و اوراق رهنی تجاری است. در آمریکا بازار وام‌های رهنی به دو بخش وام‌های رهنی با ضمانت آژانس‌های دولتی و وام‌های رهنی بدون ضمانت تقسیم می‌شود. ساختار این وام‌ها به‌گونه‌ای است که جریان نقدی مربوط به اصل و بهره وام‌ها از قرض‌کننده به دارنده اوراق منتقل می‌شود. ممکن است این اوراق ساختار پیچیده‌ای داشته باشند که خود شامل مجموعه‌ای از اوراق بهادار رهنی باشند. اوراق بهادار رهنی را به قطعاتی تقسیم می‌کنند که ریسک و بازده متفاوتی دارند و سرمایه‌گذاران می‌توانند به‌تناسب ریسک‌پذیری خود در این اوراق سرمایه‌گذاری کنند. فرایند اوراق بهادارسازی فرایندی پیچیده است. این فرایند ریسک را توزیع می‌کند و به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد تا سطوح مختلفی از ریسک را انتخاب کنند.
چه شد که بانکدارها به فکر این مدل افتادند و رینری که یکی از نوآورترین بانکدارهای جهان است این روش را پیشنهاد داد؟ در دهه ۱۹۷۱ درحالی‌که تورم منجر به تضعیف منابع مالی صندوق مسکن آمریکا شد و از طرفی افزایش رشد جمعیت صورت گرفت، ایجاد اوراق رهنی مسکونی باعث شد تا مشکل کمبود مسکن برطرف شود؛ اما چنین کاری باعث گسترش صنعت اوراق بهادار بدون پشتوانه شد و یک ریسک سیستماتیک مخفی به وجود آورد، زیرا قرض‌دهندگان وام‌های رهنی را می‌فروختند بدون اینکه منتظر بمانند که آیا قرض‌گیرندگان قادر به بازپرداخت آن‌ها هستند یا نه. در بحران مالی سال ۲۰۰۷، وام‌های رهنی بی‌پشتوانه نقش اصلی را بازی کردند و باعث ورشکستگی بسیاری از بانک‌های آمریکایی شدند؛ اما در سال 2012 وام‌های رهنی با کیفیت بالا برای بانک‌های آمریکایی سودمند بودند.
در حال حاضر در ایران به دلیل وجود شرایط خاص مالیاتی، انتشار اوراق رهنی به شیوه مرسوم، امری ناممکن محسوب می‌شود. درنتیجه شرکت‌های اوراق رهنی در قالب اوراق مشارکت رهنی با معافیت مالیاتی طراحی می‌کنند. اساس کار این روش بر رتبه‌بندی اعتباری است. اینکه رتبه‌بندی اعتباری چگونه می‌تواند موردتوجه استارتاپ‌ها قرار بگیرد را در ادامه توضیح خواهم داد.
مرور چند واژه مهم برای شکستن شاخ غول
credit به معنای اعتبار، اعتبار اسنادی، تسهیلات مالی یا وام و خوش‌حسابی است. در تعریف اعتبار آن را توانایی خرید یا استقراض در مقابل تعهد پرداخت در آینده می‌دانند. تفاوت اعتبار و وام (loan) در این است که عموما وام با دریافت وثیقه و ضمانت‌های موثر پرداخت می‌شود ولی اعتبار بر اساس سابقه و خوش‌حسابی گیرنده اعطا می‌شود که به آن تسهیلات اعتباری هم گفته می‌شود. واژه‌ای داریم به نام credit rating که به معنای مقدار وامی است که مشتری حقیقی یا حقوقی توان بازپرداخت آن را دارد. هرسال چند موسسه معتبر در جهان مانند «فیچ»، «مودیز» و «استاندارد اند پورز» رتبه اعتباری کشورها را اعلام می‌کنند تا موسسات مالی و بانک‌ها با اطلاعات کامل‌تری وارد معامله با آن‌ها شوند. در ایران بانک مرکزی موظف است با تاسیس بانک اطلاعات و فراهم کردن زمینه‌های لازم اطلاعات لازم نظام بانکی در مورد افراد حقیقی و حقوقی، طرح‌ها، رتبه بنگاه‌ها و شاخص‌های اقتصادی را در اختیار بانک‌ها و موسسه‌های اعتباری قرار دهد. تاکنون هیچ‌کدام از آژانس‌های اعتبارسنجی جهانی نسبت به تعیین رتبه اعتباری ایران اقدامی نکرده‌اند.
واژه دیگری داریم به نام credit scoring که به معنای ارزیابی اعتبار یا توان‌سنجی اعتباری است؛ برآورد اعتبار متقاضی وام بر اساس تجزیه‌وتحلیل اطلاعات مندرج در فرم‌های تقاضای وام ازجمله میزان سرمایه، توان بازپرداخت، ظرفیت انجام کار، وثایق تسهیلات و حتی ویژگی‌های شخصیتی فرد است. دقت کردید؟ حتی ویژگی‌های شخصیتی فرد! همه این‌ها در کنار هم ما را می‌رساند به چیزی به نام credit card که به معنای کارتی است که توسط بانک یا نهاد پولی اعتباری صادر می‌شود و به دارنده امکان می‌دهد با ارائه این کارت و بدون پرداخت وجه نقد، کالا یا خدمتی را خریداری کند. صادرکننده کارت بهای کالا و خدمات خریداری‌شده را می‌پردازد و بعد از مدت‌زمان مشخصی وجه آن را از دارنده کارت دریافت می‌کند. به هنگام دریافت این نوع کارت بانک صادرکننده، اعتباری را برای مشتری در نظر می‌گیرد و مشتری بدون آنکه ریالی در حساب خود داشته باشد می‌تواند تا سقف اعتباری خرید کند. از مهم‌ترین شرکت‌ها و موسسه‌های صادرکننده کارت اعتباری در جهان، که درآمد آن‌ها بیشتر به گردش پول و حق انتقال‌ها وابسته است، می‌توان به ویزا، مسترکارت، آمریکن اکسپرس، دینرزکلاب و… اشاره کرد.
credit agency یا آژانس اعتبارسنجی یا آژانس استعلام اعتبار، آژانسی است که سوابق شرکت‌ها و افراد و نیز چگونگی بازپرداخت بدهی‌های گذشته را جمع‌آوری می‌کند و رتبه اعتباری آن‌ها را پس از تعیین به همراه گزارش اعتباری در اختیار موسسات وام‌دهنده عضو قرار می‌دهد. «مودیز» و «استاندارد اند پورز» از نمونه‌های موفق جهانی آن هستند.
استارتاپ‌ها کجای شاخ غول ایستاده‌اند؟
در شماره‌های گذشته هفته‌نامه شنبه، استارتاپ‌های موفقی را معرفی کردیم مثل «کردیت کارما» و «کنشو». یک‌بار دیگر مرور کنیم: کردیت کارما به مردم کمک می‌کند به‌صورت رایگان رتبه اعتباری‌شان را بدانند. برای کارت‌های اعتباری افراد با توجه به عوامل مختلف و ریسک‌های مختلفی که درباره آن‌ها وجود دارد، باید نرخ‌های متفاوتی برای بازپرداخت استفاده از کارت‌های اعتباری در نظر گرفته شود که این استارتاپ به مردم کمک می‌کند این موضوع که تا پیش‌ازاین مثل سیاهچاله‌ای بود، به‌رایگان برایشان روشن و شفاف شود. البته در سال‌های آینده ما هم چاره‌ای نداریم جز اینکه کارت‌های اعتباری به‌جای کارت‌های بدهی یا نقدی مرسوم گسترش یابند و درصورتی‌که این اتفاق بیفتد، استارتاپ‌هایی مثل کردیت کارما حتما آینده درخشانی در ایران خواهند داشت.
یا مثلا استارتاپی مانند کنشو. دنیل نادلر، موسس این استارتاپ، می‌گوید: «زمانی که در حال تحقیق بودم از تحولات مهمی که در جهان اتفاق می‌افتاد مثل انتخابات اروپا، بحران بدهی‌ها، آشفتگی‌ها در خاورمیانه و… شگفت‌زده شدم. با خودم فکر کردم آخرین باری که اتفاقی شبیه به این موارد افتاده چه تاثیراتی بر بازار داشته است؟ مانند گوگل، کنشو نیز به سوالاتی که به زبان انگلیسی ساده پرسیده می‌شود جواب می‌دهد. به طور مثال حوادث تروریستی در اروپا چه تاثیری بر سهام خواهند داشت؟ کنشو بیش از ۹۰ هزار رخداد را مانند بلایای طبیعی، درآمد شرکت‌های بزرگ، تحولات سیاسی و… تجزیه‌وتحلیل می‌کند و پاسخ‌هایی واقعی ارائه می‌کند.» براساس ادعاهای نادلر، کنشو در عرض چند ثانیه نمودارها و چارت‌های خود را تکمیل و پاسخ‌ها را منتشر می‌کند. در سال ۲۰۱۴ این نرم‌افزار در بسیاری از شرکت‌ها نصب شده است. جی پی مورگان چایس و مریل لینچ (شرکت خدمات مالی آمریکایی) نیز به‌تازگی استفاده از آن را آغاز کرده‌اند؛ اما نادلر به‌عنوان مدیر تحقیقات فناوری‌های مالی مدرسه کسب‌وکار استنفورد معتقد است غرورآفرین‌ترین کار کنشو تامین تجزیه‌وتحلیل‌ها به CNBC است.
