با تغییر نیاز مصرف‌کننده به سمت غذای تازه و با‌دوام‌تر، محصولات بیوتکنولوژی مانند کودها، سموم دفع آفات، آنتی‌بیوتیک‌ها و محصولات اصلاح‌شده ژنتیکی در کانون توجه قرار گرفته است. اکنون مصرف‌کنندگان خواستار نسخه‌های پایدار و سازگار با محیط زیست هستند که فرصت مناسبی در بازار برای نوآوری در میان شرکت‌های نوپا ایجاد کرده است.
بیوتکنولوژی گیاهی یا به فارسی زیست فناوری، علمی است که با استفاده از میکرو‌ارگانیسم‌ها (قارچ، مخمر، باکتری و ویروس) به حل مشکلات در کشاورزی مانند کنترل آفات، بیماری‌ها و اصلاح نژادی می‌پردازد. در واقع تمام فناوری‌های مورد استفاده در یک مزرعه (فرآیندهای بیولوژیکی یا شیمیایی) شامل اصلاح نباتات، بذرهای تراریخته، دفع آفات و میکروب‌ها، مواد بیولوژیکی و بهداشت حیوانات همه زیر چتر بیوتکنولوژی قرار دارند.
به تبع افزایش اشتیاق مصرف‌کننده، سرمایه‌گذاران نیز در حوزه بیوتکنولوژی گیاهی تمایل بیشتری از خود نشان داده‌اند و ممکن است جامعه بشری شاهد ظهور استارتاپ‌های بیشتری در این حوزه باشد که بتواند مرز بین بیوتکنولوژی، مواد‌غذایی نوآورانه و دستگاه‌های ارتباط جمعی را از بین ببرد.
بیوتکنولوژی گیاهی حوزه‌ای جذاب است. از یک طرف، حوزه‌ای پر‌مانع برای ورود است و از طرفی دیگر از آغاز ایده تا تجاری‌شدن، نیاز به مدت زمان طولانی دارد. اتخاذ مقررات سفت و سخت و چالش‌های بازاریابی نیز مسیر را ناهموار می‌کند، اما به نظر می‌رسد که این صنعت برای چند سال آینده رشد مثبتی خواهد داشت.
با توجه به اینکه ترجیح مصرف‌کننده به‌شدت به سمت غذای تازه و مغذی سوق پیدا می‌کند، مواد بیولوژیکی، نهاده‌ها و ژنتیک بذر‌ها به اصلاح گیاهان برای عملکرد و تغذیه بهتر کمک می‌کنند. علاوه بر این، راه‌حل‌های بیوتکنولوژیکی می‌توانند از دیدگاه محیط زیستی رشد قابل توجهی در کار کشاورزان ایجاد کنند.
استارتاپ های موفق در بیوتکنولوژی و حوزه کشاورزی در جهان
شرکت Bayer در آلمان، یکی از استارتاپ‌های موفق و نام‌آشنا در این زمینه است. این شرکت با بیش از 30 زبان مختلف و با به‌کارگیری متخصصان این رشته کلیه فرآیندهای تولید از ابتدا تا هنگام برداشت یک محصول کشاورزی را با ایجاد نوآوری پیگیری می‌کند. شرکت بایر با بررسی و مطالعه عمیق‌ترین لایه‌های خاک با استفاده ازماهواره‌ها و تولید بذرهای تراریخته، توانسته کشاورزان را با علوم مدرن آشنا کند و سبب رشد زیادی در صنعت کشاورزی و بیوتکنولوژی شده است.
Farmily استارتاپی است که فروش محصولات کشاورزی را آسان کرده است. کشاورزان می‌توانند در وب‌سایت شرکت، محصولات خود را ثبت کنند و در صورت ابراز علاقه، با خریداران برای فروش محصول مذاکره کنند. نقطه قوت این وب‌سایت ایجاد شرایط برد– برد برای خریداران و فروشندگان از طریق حذف واسطه‌ها و سرعت بخشیدن به فروش محصولات است.
Awaaz دارای یک نرم‌افزار صوتی است که در بخش‌های متنوعی فعالیت دارد. این نرم‌افزار اطلاعات در زمان کشت محصول را به منظور بهبود محصولات و دسترسی به بازار در اختیار کشاورزان می‌گذارد. همچنین پیام‌های صوتی متخصصان بخش کشاورزی در مورد موضوعاتی مانند کاشت، داشت و برداشت را به اشتراک می‌گذارد. این اطلاعات می‌تواند تاثیر ویژه‌ای بر عملکرد کشاورزان و کسب مهارت‌های جدید داشته باشد.
بیشتر بخوانید: اکوسیستم شرکتی!
شرکت دیگر AGERpoint است. این استارتاپ، مدیریت باغ‌های تولید محصولاتی مانند پسته و مرکبات را به عهده دارد. همینطور در این شرکت با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای، اطلاعات بسیار ارزشمندی در مورد درختان، اندازه شاخ و برگ‌ها و قطر تنه عرضه می‌شود که سبب افزایش بازدهی، پرورش و رشد محصولات باغی شده است.
شرکت Arvegenix یک استارتاپ قدیمی است. این شرکت با بررسی، آزمایش و مطالعه خاک کشاورزی، ضعف زمین کشاورزی را برطرف کرده و موجب بهبود عملکرد محصولات کشاورزی شده و قدم جدیدی در چرخه تولید ذرت و سویا ایجاد کرده است. این شرکت موجب شد کشاورزان به سود بسیار بالایی دست یابند.
تاثیر موانع سرمایه گذاری جهانی بر رشد بیوتکنولوژی
یکی از موانع پیش‌روی استارتاپ‌های بیوتکنولوژی، تهدیدهای نظارتی قابل توجهی است که مقررات سختگیرانه و بحث‌برانگیزی را به آنها تحمیل می‌کند. نیروهای سیاسی و نظارتی بسیاری وجود دارند که در حال شکل‌دادن به صنعت بیوتکنولوژی هستند. بنابراین بر سرعت تجاری‌سازی یک استارتاپ بیوتکنولوژی و عرضه به بازار تأثیر می‌گذارند.
به عنوان مثال، می‌توان به تنظیم فناوری ویرایش ژن CRISPR در چندین صنعت اشاره کرد که طبق آن هر محصول مهندسی‌شده برای انسان، حیوانات و محیط زیست ایمن باشد. این آیین‌نامه‌ها همچنین قوانین و استانداردهایی را برای تکنیک‌های استفاده از چنین فناوری‌هایی معرفی می‌کنند که این امر می‌تواند بر هزینه‌های کلی تحقیق و توسعه محصول یک شرکت نوپا تأثیر بگذارد.
وقتی وزارت کشاورزی ایالات متحده تصمیم گرفت که قارچ جدیدی که به صورت ژنتیکی توسط CRISPR-cas9 ویرایش شده است را تنظیم کند، این موضوع بحث‌برانگیز شد و از آن زمان باعث شد ورود سایر استارتاپ‌های ویرایش ژن در فضای بیوتکنولوژی سخت‌تر شود. قوانین و تعاریف دیگری نیز مانند آزمایشات و سایر فرایندهای دریافت محصول جدید وجود دارد که گرفتن تأییدیه‌های رسمی را دشوار می‌کند.
شراره قاسمی که به‌تازگی از دانشگاه پلی‌تکنیک مادرید در رشته بیوتکنولوژی گیاهی دکترای خود را دریافت کرده، معتقد است: «سرمایه‌گذاری در این رشته برای سرمایه‌گذار هنوز ملموس نیست؛ به همین دلیل نسبت به رشته‌های دیگر اشخاص کمتری تمایل به سرمایه‌گذاری دارند. در بخش بیوتکنولوژی گیاهی و کشاورزی به دلیل اینکه فاصله زمانی راه‌اندازی یک پروژه زیستی تا به نتیجه رسیدن آن و عرضه به بازار طولانی است، امکان رابطه سرمایه‌گذار و مصرف‌کننده مشکل می‌شود. سرمایه‌گذار از لحظه‌ای که هزینه خود را وارد چرخه اقتصادی می‌کند تا لحظه‌ای که پروژه به ثمر برسد، سودی دریافت نخواهد کرد. از طرفی دیگر نسبت به پروژه‌های مرتبط با بیوتکنولوژی گیاهی دیدی منفی وجود دارد که برخی از مردم را نسبت به استفاده از محصولات تراریخته مردد می‌کند.»
اجرای استارتاپ موفق در حوزه بیوتکنولوژی و کشاورزی
پیشرفت در نوآوری‌های مربوط به صنعت کشاورزی به‌واسطه علم بیوتکنولوژی، در جهت کمک به کشاورزان شکل گرفته است. استارتاپها در این حوزه نیز باعث ارتقاي عملکرد، افزایش سیستم‌های کارآمد و کاهش اتلاف منابعی همچون آب و انرژی می‌شوند.
امروزه، استارتاپها در جهت ارائه راه‌حل‌های نوین و نوآورانه برای بهره‌مندی کشاورزان و مصرف‌کنندگان این صنعت ایجاد می‌شوند و در جهت توسعه پایدار پیش می‌روند. این نکته اساسی است که کسب‌و‌کارهای نوپا باید با هدف بهبود استاندارد‌ها و بهبود امنیت غذایی شکل بگیرند. این اهداف می‌توانند موجب حفاظت از محصولات کشاورزی برای نسل‌های آینده نیز شوند.
شراره قاسمی:
اکوسیستم استارتاپی ایران اغلب خدمات‌محور است. همواره سعی بر این است که اگر فعالیتی در بخش خدمات اتفاق می‌افتد، زمینه‌ساز و تسهیلگر فعالیت‌های تولیدی باشد اما رویکرد و عملکرد خدماتی اکوسیستم ایران در بخش کشاورزی تاثیرگذاری موفقی بر بخش تولید نداشته است. با گسترش تکنولوژی و دسترسی به اینترنت در مناطق روستایی فرصت بسیار خوبی برای نوآوران است تا با ایجاد استارتاپ‌های خلاقانه و موثر بتوانند به حل مشکلات صنعت کشاورزی بپردازند.
دکتر قاسمی به عنوان پژوهشگر، مشاور دانشگاه و فعال در این رشته در بخش خصوصی نقدی بر نظام استارتاپی حاکم بر ایران دارد: «اکوسیستم استارتاپی ایران اغلب خدمات‌محور است. همواره سعی بر این است که اگر فعالیتی در بخش خدمات اتفاق می‌افتد، زمینه‌ساز و تسهیلگر فعالیت‌های تولیدی باشد اما رویکرد و عملکرد خدماتی اکوسیستم ایران در بخش کشاورزی تاثیرگذاری موفقی بر بخش تولید نداشته است. با گسترش تکنولوژی و دسترسی به اینترنت در مناطق روستایی فرصت بسیار خوبی برای نوآوران است تا با ایجاد استارتاپ‌های خلاقانه و موثر بتوانند به حل مشکلات صنعت کشاورزی بپردازند. در بحث تولید و ارتقای کیفی محصول، فروش بدون واسطه محصول، افزایش سود کشاورزان، جذب سرمایه‌گذاری‌های مختلف، شناسایی بازارهای صادراتی برای محصولات بومی ایران و تناسب با نیازمندی بازارهای جهانی، استارتاپها می‌توانند قدم‌های موثری بردارند. البته این موضوع مشروط به شناخت مناسب از ویژگی‌ها و نیازمندی‌های صنعت کشاورزی است. باید سعی شود تکنولوژی‌های به‌روز دنیا به شکل بومی در این صنعت کهن در ایران به کار گرفته شوند.»
آینده استارتاپ‌های حوزه بیوتکنولوژی گیاهی در ایران
به‌کارگیری متخصصان حوزه بیوتکنولوژی گیاهی ایرانی به‌طور مستقیم کمتر دیده می‌شود. علی‌رغم میزان بالای دانش‌آموختگان رشته کشاورزی و روبه‌رویی با مسئله کار، این رشته مهم مهجور مانده است. با وقوع شرایط آب و هوایی نامناسب، محدود‌شدن منابع طبیعی و افزایش جمعیت، نیاز به نوآوری در حوزه کشاورزی و لزوم به‌کارگیری استارتاپ‌های این رشته به‌شدت احساس می‌شود.
قطعا در سال‌های گذشته استفاده از تکنولوژی و روش‌های جدید در کشاورزی مانند روش‌های نوین آبیاری، به‌کارگیری بذرهای جدید، به کشاورزی و ایجاد تعاونی‌های کشاورزی کمک کرده است اما در خصوص استارتاپ‌های مفیدی که رابطه کشاورزان و متخصصان این رشته را آسان و موثر کند، قدمی برداشته نشده است.
دکتر قاسمی در مورد شرایط اقتصادی استارتاپ‌های فعال در حوزه کشاورزی ایران توضیح می‌دهد: «کشور ایران از دیرباز یکی از مناطق مهم و مهد کشاورزی دنیا بوده است. کشاورزی تامین‌کننده نیاز اولیه بشر یعنی غذاست. همین دو نکته اصلی نشان‌دهنده اهمیت و میزان پتانسیل بالقوه این منطقه است.
امروزه، در بیشتر کشورها کشاورزی به طور صنعتی و مدرن اداره می‌شود. اگرچه شاید مقایسه نتیجه‌بخش نباشد، اما برای به‌دست‌آوردن تجربه و بومی‌سازی تکنولوژی‌های جدید در این عرصه نیازمند توجه به موفقیت‌های کشورهای دیگر هستیم.
کشاورزی در ایران با توجه به پیش‌زمینه قوی آن هنوز به صورت سنتی و یا فوق‌سنتی انجام می‌شود. در صورتی که ارتباط بین دانشگاه‌ها و مراکز مدیریتی و شرکت‌های فعال و نوآور حفظ شود، موجبات پیشرفت این بخش فراهم می‌شود. دانشجو بعد از فارغ‌التحصیلی باید به مشکلات این بخش آگاه باشد و در جهت حل آن به عنوان دانش‌آموخته گام موثری بر‌دارد.
همچنین درس‌هایی مانند نوآوری و تجاری‌سازی در دانشگاه‌ها باید مورد توجه قرار گیرند. کشورهای توسعه‌یافته با بررسی و اهمیت‌دادن به این رشته و سرمایه‌گذاری در بخش پژوهش توانسته‌اند پیشگام باشند.»
بیشتر استارتاپ‌های فعال در ایران واسطه‌ای برای فروش نهاده‌های (کود) کشاورزی و برخی محصولات زینتی هستند. در واقع در ایران برای رفع موانع و مشکلات باید به دنبال ایجاد استارتاپ‌های قوی بود که به طور مداوم در رشته‌های مختلف کشاورزی (تولید بذر، بررسی مشکلات آب و خاک، توزیع و استفاده نهاده‌ها و سم‌ها، ارتباط کشاورزان و مصرف‌کنندگان) فعال باشند.
هنوز سوال‌های بسیاری پیش روی مشتاقان شروع فعالیت‌های استارتاپی حوزه کشاورزی است که بی‌پاسخ مانده و آنها را برای ورود به بازار کار مردد می‌کند: آیا بیوتکنولوژی می‌تواند در تولید غذای ارگانیک (تجارت تولید مواد غذایی از طریق کشاورزی) موفق عمل کند؟ چگونه تقاضا برای مواد غذایی ارگانیک باعث ایجاد نوآوری در بیوتکنولوژی می‌شود؟ آیا گره‌خوردن کشاورزی به تکنولوژی در تداوم توسعه پایدار تداخل ایجاد می‌کند؟
شورای تجارت بین‌الملل در سال2019 گزارش مفصلی با عنوان «تحقیق در زمینه راه‌اندازی استارتاپ‌های بیوتکنولوژی» منتشر کرده که در آن تلاش دارد سوالات پیش روی جامعه جهانی را بررسی کند.
