هفته سوم تیرماه در تقویم فینتک ایران به طور خاص و استارتاپ‌های ایرانی به طور عام، هفته‌ای فراموش‌نشدنی خواهد ماند؛ هفته‌ای که از جمعه قبلش با فیلترینگ چهار کسب‌وکار استارتاپی فعال و شناخته‌شده پرداخت ایران شروع شد و تا لحظه تنظیم این گزارش یعنی چهارشنبه‌شب خبر رسیده که به صورت مشروط فیلترینگ این چهار کسب‌وکار لغو شده است. البته در بررسی وب‌سایت‌های این چهار استارتاپ متوجه شدیم هنوز وب‌سایت یکی از آنها رفع فیلتر نشده است. امیدواریم الان که این گزارش را می‌خوانید، مسئله این کسبوکارها رفع شده باشد. احتمالا برای اینکه بدانیم دقیقا چه اتفاقی افتاد، هنوز زود باشد و صرفا می‌توانیم به شنیده‌ها اتکا کنیم. بهتر است بر اینکه چه اتفاقی افتاد، خیلی مکث نکنیم و خیلی گذرا از آن بگذریم و ببینیم برای آینده چه راهی را باید انتخاب کنیم. در ادامه با مدیران چهار کسب‌وکاری که فیلتر شده بودند، گفت‌وگو کردیم و بعد از آن هم نظر برخی کارشناسان را نقل کرده‌ایم.
- بهبود کیفیت زندگی
کسبوکارهای فینتک و استارتاپ‌های فینتک در سال‌های گذشته منشأ تغییرات بسیاری بوده‌اند. زمانی را به یاد آورید که فقط سکه و اسکناس وسیله مبادله بود. با رشد بانکداری الکترونیک، نیاز مردم به شعبه‌های بانکی کاهش یافت. نماد بانکداری الکترونیک ازنظر بسیاری از مردم عابر بانک است که اکنون ۵۰ سال از این اختراع می‌گذرد. با گسترش پرداخت الکترونیک، نقاط خرید متحول شد. به‌مرور و با گسترش اینترنت نقاط خرید جدید و کسبوکارهای جدید متولد شدند که نتیجه همه آنها هم افزایش کیفیت زندگی مردم بوده است. امروز دیگر کسی را نمی‌توانید پیدا کنید که نسبت به روش‌های پرداخت و بانکداری الکترونیکی بیگانه باشد.
چند سالی هست با گسترش تلفن‌های همراه هوشمند و اپلیکیشن‌ها شاهد رشد کسبوکارهای کوچکی هستیم که به آنها می‌گوییم استارتاپ. استارتاپ‌ها کسبوکارهای کوچکی هستند که می‌توانند در زمان اندک رشد زیادی داشته باشند. گوگل زمانی یک استارتاپ بود. فیس‌بوک زمانی یک استارتاپ بود و تلگرام هنوز یک استارتاپ است. در ایران هم دیجی‌کالا زمانی یک استارتاپ بود که اکنون به یک شرکت بزرگ تبدیل‌شده است. در فضای فناوری‌های بانکی توسن و فناپ زمانی کسبوکارهای نوپایی بودند که امروز به کسب‌وکارهایی بسیار بزرگ تبدیل شدهاند که برای چند هزار نفر کار ایجاد کرده‌اند و جلوی مهاجرت خیلی از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های خوب ایران را گرفته‌اند. چند سالی هست که به همت جوانان همین کشور، استارتاپ‌هایی در حوزه فینتک ایجادشده که اتفاقا باعث رشد کیفیت زندگی مردم شدهاند. زرین‌پال، پی‌پینگ، باهمتا، آی‌دی‌پی و خیلی‌های دیگر که امروز فیلتر شدند، خدماتی به مردم می‌دهند که بانک‌ها و شرکت‌های بزرگ پرداخت قادر به ارائه آن نیستند؛ یا اگر هم باشند این بازار آنها نیست. این بازار آنقدر محدود است که درنهایت برای بانک‌ها و شرکت‌های بزرگ به‌صرفه نیست که وارد آن شوند؛ چه کسبوکارهای خانگی که با کمک زرین‌پال و باهمتا شکل‌گرفته‌اند و در این فضای بد اقتصادی به کمک خانواده‌ها آمده‌اند. حالا ممکن است برخی از افراد نااهل از این ابزارها برای راه‌های خلاف استفاده کنند. کسی از کار آنها دفاعی نکرده است، ولی هیچ‌وقت کسی چاقو را در یک جنایت محکوم نمی‌کند. اگر چاقو را ممنوع کنیم، درنهایت یک بازار زیرزمینی غیرقابل‌کنترل درست می‌کنیم. باید دسترسی به چاقو را مدیریت کرد نه اینکه بیاییم چاقو فروشی‌های شهر را ببندیم. مهم‌تر از آن دستگاه‌های عریض و طویل فرهنگ‌سازی مثل صداوسیما هستند که با بودجه‌های کلانی که می‌گیرند خوب است لابه‌لای مسابقه‌های پیامکی، کمی هم درباره این فضاها اطلاع‌رسانی کنند که دانش مردم افزایش یابد. نهادهای حاکمیت باید با یکدیگر همکاری کنند که راه‌های سوءاستفاده را ببندند نه اینکه دسترسی مردم به ابزارهای تسهیل زندگی را محدود کنند.
سال‌ها طول کشید که درک کنیم برای کسب‌وکار لازم نیست مغازه‌ای بر خیابان داشته باشیم؛ مثل دیجی کالا که هیچ جایی مغازه ندارد و فقط یک وب‌سایت دارد. سال‌ها باید بگذرد که درک کنیم برای کسب‌وکار لازم نیست حتما وب‌سایت داشته باشیم. ابزارها و فناوری رشد کرده و قانون نباید رشد را محدود کند، بلکه باید آن را مدیریت کند. از همان روز جمعه برخی گفتند که محدودکردن کسبوکارهای ایران جز ضربه به اقتصاد مقاومتی و انداختن فرش قرمز برای کسبوکارهای خارجی، چیز دیگری برای ما ندارد.
- نامه دادستانی به بانک مرکزی پاسخ داده نشد
قاسم رادمان، موسس استارتاپ فین‌تکی آی‌دی‌پی در گفت‌وگو با ما گفت که بعد از مراجعه به معاونت کمیته فیلترینگ در دادستانی متوجه شدند که نهم خرداد ماه، نامه‌ای به بانک مرکزی داده‌اند که در آن گفته شده صلاحیت این فین‌تک‌ها را مشخص کند. این نهاد هیچ پاسخی به کمیته نداده است و در نتیجه فرض بر این گذاشته می‌شود که صلاحیت آنها تایید نشده و در نتیجه سایت این کسبوکارهای فین‌تکی مسدود شد تا بانک مرکزی اقدام کند.
به گفته رادمان، تنها مشکل کمیته فیلترینگ، عدم پاسخگویی بانک مرکزی است و در صورتی که این سازمان، صلاحیت فین‌تک‌های مشخص شده را تایید کند، رفع فیلتر به سرعت انجام می‌شود. در حال حاضر، مرجع اصلی فین‌تک‌ها بانک مرکزی است و آنها برای پیگیری و رفع مشکل به وجود آمده، باید به این سازمان مراجعه کنند.
میلاد جهاندار، موسس سرویس پرداخت و دریافت پول باهمتا هم حرف‌هایی مشابه رادمان می‌زند. «گویا بانک مرکزی در کارگروهی که در آن حضور داشته و مصوبات و صورتجلسه آن هم موجود است، اعلام کرده که خود به تایید صلاحیت فین‌تک‌هایی مانند ما رسیدگی می‌کند. اما این موضوع در طی زمان مسکوت مانده و در نتیجه به این معنی است که به ما اجازه فعالیت داده نشده است و کمیته فیلترینگ هم فعالیت ما را مسدود کرده‌اند.»
به گفته جهاندار کسبوکارهای فین‌تکی از طریق انجمن فینتک با نهادهای زیادی مانند بانک مرکزی، کمیته فیلترینگ، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، وزارت ارتباطات، معاونت دادستانی در فضای مجازی نامه‌نگاری داشته‌اند تا با برگزاری جلسات متعدد، با نقطه‌نظرات آنها آشنا شوند و از محدودیت‌ها و اختیارات خود مطلع شوند. اما نه تنها این نامه‌نگاری‌ها به برگزاری جلسه منتهی نشد، بلکه پاسخی هم از سوی این نهادها داده نشد که چرا با برگزاری جلسه موافقت نشده است.
- چه کسی مجوز می‌دهد؟
جهاندار در مورد وضعیت مجوز باهمتا می‌گوید: «در حال حاضر هیچ نهاد مسئولی وجود ندارد که به کسبوکارهای این حوزه مجوز مشخصی بدهد. ما هم شرکت ثبت‌شده‌ای هستیم و هم با شرکت‌های PSP در کشور قرارداد داریم. برای دریافت نماد نیز اقدام کرده‌ایم و در سامانه‌های مختلف ثبت شده‌ایم. به صورت کلی هر کاری برای ثبت و دریافت مجوز انجام داده‌ایم. در مورد مشکلی که در حال حاضر برای ما به وجود آمده هم بانک مرکزی پیش از این گفته بود این سازمان برای فین‌تک‌ها مجوز صادر نمی‌کند اما آنها اجازه فعالیت دارند. اکنون نیز ما به چنین نامه‌ای نیاز داریم، اما بانک مرکزی چنین نامه‌ای صادر نکرده است.»
پی‌پینگ که اردیبهشت ماه امسال، در یک دوره یک ماهه فیلتر بود، چند روز بعد مجددا به مدت یک روز فیلتر شد و حالا هم بعد از گذر از هفت‌خان فیلترینگ دوباره پشت این مانع قرار گرفته است.
سعید مشهدی، مدیرعامل و توسعه‌دهنده پی‌پینگ درباره چگونگی فیلترینگ می‌گوید: «صبح جمعه، ۱۶ تیر ماه بود که دوستان ما در فینتک زرین‌پال با ما تماس گرفتند و گفتند سایت آنها فیلتر شده است. ما نیز سایت خود را چک کردیم و متوجه شدیم ما نیز با مشکل یکسانی مواجه هستیم. بعد هم مشخص شد باقی همکاران در آی‌دی‌پی و باهمتا نیز فیلتر شدهاند. این در حالی است که طبق روال همیشه فیلترینگ کسی به ما اطلاعی نداده بود و علت اینکه چرا به صورت گروهی فیلتر شده‌ایم و از چه نهادی باید پیگیری کنیم، مشخص نیست»
مشهدی در مورد سابقه فیلترینگ پی‌پینگ نیز می‌گوید: «در اردیبهشت ماه، شاکی ما مدعی‌العموم بود. سایت غیرمجازی برای دریافت پول از پی‌پینگ استفاده کرده بود. بعد از دو هفته پیگیری روزانه و دریافت تاییدیه پلیس فتا و پلیس امنیت و خود بازپرس قضایی پرونده، دستور رفع فیلتر صادر شد، اما یک هفته طول کشید تا فیلترینگ از پی‌پینگ برداشته شود، چراکه بعد از پیگیری‌های مجدد به دادستانی، آنها گفتند نهادهایی که به آنها مراجعه کرده‌اید، صلاحیت رفع فیلترینگ شما را ندارند. در نهایت با یک سری کنترل‌ها و تذکرات رفع فیلتر شدیم. در صورتی که این تذکرات را می‌توانستند در یک جلسه یک ساعته از همان ابتدا بدون فیلترینگ بگویند و ما هم بدون اینکه مخالفتی داشته باشیم، آنها را رعایت می‌کردیم.»
- حالا نوبت مسئولان و سیاستگذاران است
مصطفی امیری، هم‌بنیانگذار زرین‌پال، خبرهای جدیدتری به همراه دارد. او می‌گوید: «گویا دلیل مسدودشدن استارتاپ‌های فین‌تکی زرین‌پال و بقیه این است که لینک‌های قابل پرداخت آنها، در تلگرام قابل تبادل است. این مسئله به این معنی است که هر بار که یک شبکه اجتماعی در جامعه رواج پیدا می‌کند، ما ملزم به کسب تکلیف هستیم. از طرف دیگر، عملا راهکار فنی برای اینکه بتوان فهمید لینک از تلگرام وارد شده یا از مرورگرهای دیگر، وجود ندارد. تلگرام از مکانیسم Costume Tab استفاده می‌کند، برای اینکه اطلاعاتی که قبلا در مرورگر وجود داشته، به سایر سایت‌هایی که روی آن باز می‌شوند، انتقال داده شود.»
او درباره ارتباط بین کمیته فیلترینگ و بانک مرکزی در فیلترینگ‌های اخیر توضیح می‌دهد: «کمیته فیلترینگ صادقانه به نامه‌ای استناد می‌کند که صورتجلسه یک جلسه داخلی بین این دو سازمان است. در این نامه آمده است بانک مرکزی موظف است تا یک ماه، صلاحیت این استارتاپ‌های فین‌تکی را نهایی کند. بانک مرکزی نیز از این سو می‌گوید پیگیری چنین مسائلی در این مدت کوتاه ممکن نیست.»
به گفته امیری، آنها در تلاش هستند فضای گفت‌وگو بین بانک مرکزی و کمیته فیلترینگ را به هم نزدیک کنند. به‌این‌صورت که از هر دو مجموعه درخواست کرده‌اند، یک زمانی مشخص شود تا بتوانند گفت‌وگوها را به سرانجام برسانند اما این مسئله که تا چه اندازه می‌توان روند گفت‌وگوها را تسریع کرد تا جلوی ضرر بیشتر این استارتاپ‌های فین‌تکی گرفته شود، مشخص نیست. هم‌بنیانگذار زرین‌پال در این باره می‌گوید: «ضرر و زیان وارد شده است، چه یک روز و چه چند ساعت. ما در کوتاه مدت از هر دو سازمان توقعی نداریم و امیدواریم با ارتباط مناسب بتوانند از تکرار چنین تناقضاتی جلوگیری کنند. امیدوار هستیم بالاخره بتوانیم احساس کنیم کسانی وجود دارند که به کسبوکارها اهمیت می‌دهند. امروز ۲۰۰هزار کسب‌وکار از این چهار مجموعه خدمات می‌گرفتند و کسبوکارهای آنان نیز با اختلال مواجه شدهاند.» صاحبان این کسبوکارها در تلاش هستند تا هرچه زودتر روند پیگیری مشکلات به وجود آمده را طی کنند و از ضرر بیشتر به مجموعه خود پیشگیری کنند. امیری می‌گوید: «ما معتقد هستیم اگر امروز یک کسب‌وکار خارجی جای ما قرار داشت و به‌جای زرین‌پال، پی‌پال بود، رفتار مسئولان با آنها تفاوت می‌کرد و صاحبان آن کسب‌وکار هم با افتخار اعلام می‌کردند ما یک بیت از اطلاعات خود را در اختیار مسئولان دولتی قرار ندادیم.» به اعتقاد او، کسبوکارهای داخلی توانسته‌اند خود را به مردم، جامعه و مسئولان ثابت کنند و حالا نوبت مسئولان و سیاستگذاران است که حمایت خود را به بخش نوپای داخلی نشان دهند.
- آیا مسئله فقط تلگرام است؟
امیری درباره ریشه مشکلات مربوط به اشتراک و انتقال لینک در تلگرام می‌گوید: «تصور من این است که تلگرام بهانه است. بعدها امکان دارد جای تلگرام یک شبکه اجتماعی دیگر جایگزین شود و سلیقه اجتماعی مردم تغییر می‌کند. آیا نگرانی‌ها تغییر می‌کند یا همان است؟ درست است که نگرانی‌هایی می‌تواند وجود داشته باشد، اما با چند جلسه و همفکری و پیگیری به راحتی قابل حل است.»
او در پاسخ به این پرسش که آینده فینتک ایران را چگونه می‌بیند، گفت: «اگر اکوسیستم را در نظر بگیریم، استارتاپ‌های فین‌تکی مانند ما انسان‌ها هستند. با وجود همه موانع، بحران‌ها و مشکلات پیش‌روی آنها، رشد می‌کنند و برای بقای خود در تلاش هستند. یا می‌میرند یا با قدرت بیشتری به جلو پیش می‌روند.»
تا تدوین قانون مشخص و نهاد مجزا برای این کسبوکارها راه طولانی است. اما باید در نظر داشت برای کسبوکارهای اینترنتی معرفی خود به کاربران و مشتریان و یافتن جایگاه مناسب در بین سایر کسبوکارها، خصوصا کسبوکارهای سنتی، کار ساده‌ای نیست. فین‌تک‌ها برای کسب اعتبار خود و جلب اعتماد کاربران، تلاش‌های شبانه‌روزی زیادی داشته‌اند و فیلترینگ ناگهانی آنها می‌تواند همه تلاش‌های چند سال گذشته آنان را از بین ببرد.
