در این مقاله ابتدا گزارش جهانی عملکرد سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سال 2020 آورده شده و سپس به بررسی عملکرد آن در کشور ایران پرداخته ایم. استارت‌آپ‌ها به‌لطف رشد 4 درصدی سرمایه‌گذاری خطرپذیر جهانی و رسیدن آن به 300 میلیارد دلار، در پایان سال 2020 به‌نسبت آغاز آن جایگاه مستحکم‌تری پیدا کردند. این رشد علی‌رغم همه‌گیری جهانی کرونا و برهم‌خوردن عملکرد عادی بسیاری از بخش‌های اقتصاد –مشاغل، سلامت و درمان، آموزش، اقتصاد، بازار و سرگرمی – و بخاطر کوچ پرشتاب آنها به‌سمت ارائه خدمات آنلاین محقق شده است. این امر به‌نوبه خود باعث رونق گرفتن بازار زیرساخت‌های فناوری ارتباطات و شرکت‌های ارائه خدمات ابری که از این کوچ اجباری پشتیبانی کردند، شد. در نتیجه شاهد عرضه اولیه عمومی یا IPOهای موفق و ادغام‌های بزرگ در این حوزه و شکل گرفتن فضای تثبیت و رقابت بین شرکت‌ها بودیم.
مطلب پیشنهادی : تاریخچه سرمایه گذاری خطر پذیر ، معرفی سرمایه گذار خطر پذیر
بزرگ‌ترین شرکت‌های حوزه فناوری بیشترین نفع را از این رونق بی‌سابقه بردند تا اپل بتواند برای نخستین بار به ارزشی بیش از 2 تریلیون دلار دست پیدا کند و غول‌هایی مثل آمازون و گوگل هم از مرز 1 تریلیون دلار عبور کنند. البته در بازارهای خصوصی و فضای سرمایه‌گذاری خطرپذیر هم شاهد ادامه همین روند در بین همتایان کوچک‌تر این غول‌های نام‌آشنا بودیم که بخصوص در مراحل نهایی‌تر سرمایه‌گذاری مشهودتر بود. سرمایه‌گذاری خطرپذیر در مراحل نهایی یا همان راند سوم به‌بعد، در یک سال اخیر 8 درصد رشد داشته است. سرمایه‌گذاری خصوصی در شرکت‌های سرمایه‌پذیر حتی بیشتر از این رشد کرد و به نسبت دوره مشابه در سال قبل خود 73 درصد افزایش نشان می‌دهد.
حجم معاملات در طول یک دهه اخیر افزایش قابل‌ملاحظه‌ای پیدا کرده و از حدود 10 هزار قرارداد، شامل سرمایه‌گذاری اولیه تا راندهای سرمایه‌گذاری عمومی بزرگ نهایی در سال 2011، به نزدیک 30 هزار قرارداد در سالهای 2017 به بعد شده است. توجه داشته باشید که تعداد قراردادها الزاما در سال 2020 نسبت به سال پیش از آن کاهش نیافته‌اند، چرا که بخش بزرگی از سرمایه‌گذاری در مرحله رشد به‌صورت تدریجی توسط موسسین تامین می‌شود.
سرمایه‌گذاری در سه‌ماهه چهارم سال 2020 نسبت به سه‌ماهه قدرتمند سوم – که پررونق‌ترین سه‌ماهه دو سال اخیر هم بوده – افتی 11 درصدی را تجربه کرد و به‌نسبت دوره یک سال از پیش خود نیز چند درصدی کاهش یافت. با نگاهی به داده‌های سال 2020 می‌توانیم بیشترین تاثیر همه‌گیری را در کاهش میزان سرمایه‌گذاری در سه‌ماهه نخست مشاهده کنیم، هرچند با فرا رسیدن بهار شاهد بازگشت سرمایه‌گذاری به روال سابق خود هستیم.
سرمایه‌گذاری در مرحله کشت ایده
سرمایه‌گذاری در مرحله کشت ایده یا Seed Funding در سه‌ماهه چهارم سال 2020 نسبت به دوره مشابه سال قبل و سه‌ماهه پیشین به‌ترتیب 27 و 7 درصد کاهش نشان می‌دهد (توجه داشته باشید که داده‌های سرمایه‌گذاری در مرحله کشت ایده بیشترین تاخیر را در بین تمامی نقطه‌داده‌های این گزارش دارند و به‌احتمال زیاد این مقادیر در آینده کاهش خواهند یافت.)
سرمایه‌گذاری در مراحل اولیه
سرمایه‌گذاری در مراحل اولیه در سه‌ماهه چهارم 2020 به رقم مجموع 27 میلیارد دلار رسید که از دوره مشابه در سال قبل خود 11 درصد کمتر است، اما نسبت به سه‌ماهه سوم سال رشدی 5 درصدی را نشان می‌دهد. به‌طور کلی سرمایه‌گذاری در مراحل اولیه در سال 2020 نسبت به سال 2019 به میزان 11 درصد کاهش یافته است.
سرمایه‌گذاری در مراحل نهایی و رشد فناوری
سرمایه‌گذاری در مراحل نهایی و رشد فناوری در سه‌ماهه چهارم سال 2020 به رقم 50 میلیارد دلار نزدیک شد که 4 درصد از دوره مشابه در سال 2019 بیشتر است اما نسبت به سه‌ماهه سوم افتی 16 درصدی را نمایش می‌دهد.
خرید و ادغام شرکت‌ها
در سال گذشته 41 شرکت با سرمایه‌خطرپذیر و ارزش بیش از 1 میلیارد دلار خریداری شدند که در مجموع رقمی بالغ بر 104 میلیارد دلار سود نصیب سرمایه‌گذاران خود کردند. این بیشترین تعداد و حجم سودآوری در واگذاری استارت‌آپ‌های با ارزش بالای یک میلیارد دلار در یک دهه اخیر محسوب می‌شود و سال 2018 با واگذاری 31 شرکت به‌ارزش 95 میلیارد دلار در رتبه دوم قرار می‌گیرد.
به‌طور کلی در سال 2020 بیش از 1500 شرکت استارت‌آپی به‌ارزش تقریبا 149 میلیارد دلار به بیش از 1300 خریدار واگذار شده است. لازم به‌ذکر است برای تحلیل سودآوری، ادغام یا واگذاری شرکت‌هایی که قبلا وارد بازار سهام شده‌اند، درنظر گرفته نشده است. براساس داده‌ها، فعال‌ترین خریداران شرکت‌های استارت‌آپی به‌ترتیب اپل، مایکروسافت و سیسکو بوده‌اند. بزرگ‌ترین خرید امسال شرکت تامین خدمات نرم‌افزاری ابری Infor بوده که به قیمت 13 میلیارد دلار توسط Koch Industries خریداری شد، اما کماکان با شخصیت حقوقی مستقل به 68000 مشتری خود خدماتش را ارائه خواهد کرد.
در بین معاملات انجام شده که ارزشی بیش از یک میلیارد دلار دارند استارت‌آپ‌هایی در حوزه‌های امنیت سایبری، خدمات مشتریان، زمان‌بندی، مدیریت زنجیره تامین، خدمات ابری برای مشتریان تجاری و خدمات تحویل غذا به مشتریان دیده می‌شوند.
رشد ارزش‌گذاری استارت‌آپ‌های بالای ده میلیارد دلاری در بازارهای عمومی
استارت‌آپ‌های Airbnb و DoorDash که با سرمایه‌گذاری خطرپذیر پشتیبانی می‌شوند، با ارزش‌ترین شرکت‌هایی بودند که در سال 2020 از طریق عرضه اولیه عمومی وارد بازار سهام شده و سرمایه‌گذاران را ناامید نکردند. شرکت Airbnb با ارزش‌گذاری اولیه 47 میلیارد دلار وارد بازار بورس شد و تا ژانویه سال بعد رشدی حدود دو برابر را تجربه کرد. استارت‌آپ DoorDash هم که در حوزه تحویل غذا به مشتری فعالیت دارد با قیمت اولیه 39 میلیارد دلار وارد بازار بورس شد و اکنون بیش از 50 درصد به ارزش آن افزوده شده است.
به‌طور کلی، 13 شرکت با سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سال 2020 با ارزشی بیش از 10 میلیارد دلار وارد بازار بورس شدند که بیشترین تعداد در یک دهه اخیر به شمار می‌رود. در نه سال قبلی، مجموعا 16 شرکت با ارزش‌گذاری بیش از 10 میلیارد دلار وارد بازار سهام شده‌اند.
از نظر سوددهی، Sequoia Capital موفق‌ترین سرمایه‌گذار سال بوده است. این شرکت از سرمایه‌گذاران اولیه استارت‌آپ‌های Airbnb، DoorDash و Unity Technologies بوده است. این شرکت همچنین در مراحل راند سوم یا بعدی سرمایه‌گذاری نیز اقدام به خریداری سهام پنج شرکت دیگر کرده بود که همگی در سال 2020 با ارزشی بیش از 1 میلیارد دلار وارد بازار سهام شدند. به‌علاوه این شرکت در سه استارت‌آپ دیگر سرمایه‌گذاری کرده بود که همگی در سال گذشته با ارزشی بیش از 1 میلیارد دلار توسط شرکت‌های دیگر خریداری شدند. شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر Sequoia، Accel و Tiger Global Management مسئول اصلی رشد روند سرمایه‌گذاری در سه‌ماهه آخر سال 2020 بودند. جالب آن که تعداد سرمایه‌گذاری‌های جدید این شرکت‌ها برابر یا بیشتر از سرمایه‌گذاری‌های پیشین‌شان بوده است.
در بین صندوق‌های سرمایه‌گذاری یا Corporate investorها، GV در یک سال اخیر بیشترین فعالیت را داشته است. در بین صندوق‌های سرمایه‌گذاری فعال در چین در یک سال اخیر Sequoia Capital China و 5Y Capital مشغول‌تر از سایرین بوده‌اند. همچنین از سایر صندوق‌های سرمایه‌گذاری فعال در خارج از ایالات متحده می‌توان به Global Founders Capital از آلمان و Softbank Vision Fund که در انگلستان مستقر است اشاره کرد. در بین بیست سرمایه‌گذار فعال در زمینه تامین سرمایه برای شرکت‌های خصوصی، تنها پنج سرمایه‌گذار در رده سرمایه‌گذاران خصوصی یا جایگزین (Alternative) قرار می‌گیرند.
فعال‌ترین سرمایه‌گذار در طول کل سال 2020 شرکت Accel با 114 سرمایه‌گذاری جدید بوده است و Sequoia Capital در رتبه دوم قرار می‌گیرد. (Sequoia Capital China و Sequoia Capital India به‌صورت مجزا در فهرست بیست سرمایه‌گذار فعال سال 2020 معرفی شده‌اند.) این دو شرکت به‌همراه Andreessen Horowitz، Global Founders Capital و Lightspeed Venture Partners فعال‌ترین پنج شرکت سرمایه‌گذاری خطرپذیر بازار جهانی در سال گذشته بوده‌اند.
وضعیت سرمایه‌گذاری خطرپذیر درسال 2020 کشور ایران چگونه بود ؟
وضعیت در این دوران زیست‌بوم شرکت‌های فناورانه و استارت‌آپی کشورمان هم شرایطی را مشابه همتایان بین‌المللی خود تجربه کرد. بسیاری از این کسب و کارها در یک سال اخیر با مشکلات ناشی از توقف ناگهانی روند عادی فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی ناشی از شوک خبری همه‌گیری کرونا و همچنین کاهش سرمایه‌گذاری مورد نیازشان روبرو شدند. با این حال برخی از این شرکت‌ها، برخلاف کسب و کارهای سنتی، قادر به ارائه خدمات با روش‌های جایگزین و خلق ارزش افزوده بدون نیاز به تعامل مستقیم و رو در رو با مشتریان خود هستند. در نتیجه جای تعجب نیست که شرکت‌های استارت‌آپی و فناوری‌محور بهتر از سایرین موفق به تطبیق دادن کسب و کار خود با شرایط فعلی شده و حتی در مواردی موفق به گسترش آن هم شده‌اند.
براساس آماری که اخیرا شرکت سرآوا منتشر کرده، مجموع سرمایه‌گذاری خطرپذیر طی سال 1399 در اکوسیستم استارتاپی کشورمان رقمی کمتر از 600 میلیارد تومان (در حدود 25 میلیون دلار) بوده که نسبت به حجم سرمایه‌گذاری سالهای پیش در استارتاپ‌ها، بسیار کاهش یافته است. برای نمونه تنها شرکت سرآوا در طول 9 سال فعالیت خود بیش از ۳۰۰ میلیون دلار (معادل تقریبی ۴ هزار میلیارد تومان بر اساس میانگین نرخ ارز در سال ۱۳۹۸) روی کارآفرینان ایرانی و استارتاپ‌های تکنولوژی محور سرمایه‌گذاری کرده است. با وجود کاهش جذب سرمایه اکوسیستم استارتاپی ایران در دوران پاندمی کرونا و باز نشدن مسیر عرضه اولیه در بازار سرمایه کشور برخلاف روند جهانی که پیش‌تر بررسی کردیم، برخی شرکت‌های تکنولوژی محور و استارتاپی ایرانی همگام با همتایان خارجی خود در این دوران رشد و ارقامی خیره کننده را تجربه کردند.
طبق آمارهای منتشر شده در بهار امسال، برای مثال پلتفرم‌های فروشگاهی آنلاین در سال 99 رشدی بی‌سابقه را تجربه کرده‌اند. دیجی‌کالا در ایام آغاز شیوع کرونا، با افزایش ۲.۵ برابری تقاضای خرید آنلاین نسبت به پیش‌بینی خود مواجه شد. از سوی دیگر در پاندمی، این پلتفرم رشدی نزدیک به ۷۰ درصد را در بخش کاربران جدید روزانه خود تجربه کرد. همچنین این شرکت برای پاسخ به تقاضای کاربرانش، چند صد نیروی انسانی جدید را استخدام کرده و در قسمت‌های مختلف به‌کار گرفته تا پاسخ‌گوی نیاز مشتریان باشد. دیجی‌کالا در سال 1391 و زمانی که سرآوا روی آن سرمایه‌گذاری کرد کمتر از 100 نفر پرسنل داشت، اما براساس اعلام این شرکت پرسنل آن از مرز 6 هزار نفر عبور کرده که بخش قابل توجهی از استخدام‌ها در زمان شیوع کووید 19 بوده است.
دیگر شرکت اینترنتی مطرح کشورمان، یعنی دیوار نیز اواخر فصل بهار سال ۱۳۹۹، قابلیت جدیدی به نام «دیوار فروشگاه‌ها» را به پلتفرم خود اضافه کرد که تنها در ماه آخر سال ۹۹ رشدی ۶۶ درصدی را نسبت به ماه پیش از آن تجربه کرد. دیوار فروشگاه‌ها در کمتر از یک سال، موفق به جذب بیش از ۲۱ هزار فروشنده فعال برای جامعه مخاطب ۳۵ میلیونی کاربران دیوار شده است. سوپراپلیکیشن اسنپ در سال گذشته 30 درصد به تعداد کاربران فعال خود افزوده و دایره فعالیت‌های خود را تقریبا به تمامی بخش‌های خدماتی گسترش داده است. شرکت‌های فعال در حوزه ارائه خدمات پخش ویدیوی آنلاین یا VOD را باید دیگر برنده بزرگ تحولات اخیر بدانیم. طبق اعلام کافه‌بازار، همه‌گیری کرونا باعث رشد 50 درصدی مخاطبان سرویس‌های VOD این پلتفرم شده و فیلیمو هم شاهد 2.5 برابر شدن تعداد مشترکان خود در یک سال اخیر بوده است.
بدون شک، بخشی از این رشد انفجاری را می‌توان به بکر بودن نسبی بازار ایران، تازگی کسب و کارهای آنلاین برای مخاطب بومی و البته ارائه محصولات کاربردی و متناسب با نیازهای کاربران ایرانی مرتبط دانست، اما در نهایت این سرمایه‌گذاران خطرپذیر ایرانی بوده‌اند که در قالب شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطر پذیر همچون سرآوا، در سالهای دور در زمانی که کمتر سرمایه گذاری چنین جسارتی داشت؛ با تامین نقدینگی لازم برای حفظ فعالیت و رشد شرکت‌هایی مثل دیجی‌کالا، کافه‌بازار، الوپیک و دیوار در شرایط سخت ناشی از همه گیری کرونا، با برآورده کردن نیازهای جامعه و ایجاد سبک زندگی دیجیتال در سلامت مردم نقشی بسزا داشتند.
با وجود کاهش حجم سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سال گذشته، سرمایه‌گذاران خطرپذیر ایرانی مثل همتایان بین‌المللی خود، با درنظر گرفتن توان بالقوه بازار کسب و کارهای استارت‌آپی و رشد قابل‌توجه آن در یک سال اخیر، در کنار حفظ سرمایه‌گذاری‌های قبلی خود در سال جدید اقدام به تزریق سرمایه به استارت‌آپ‌های موفق و آینده‌دار کرده‌اند. برای مثال از ابتدای سال تاکنون شاهد سرمایه‌گذاری ۲۰۰ میلیارد تومانی هلدینگ ارنیکا در شرکت خدمات سفر و گردشگری فلایتیو و سرمایه‌گذاری ۳۰۰ میلیارد تومانی فناپ در استارتاپ لجستیک «پادرو» بوده‌ایم که نشان‌دهنده ادامه‌دار بودن روند سرمایه‌گذاری خطرپذیر در کسب و کارهای آینده‌دار داخلی است.
-
جمع‌بندی عملکرد سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سال 2020
با عرضه واکسن کرونا و شروع حرکت به سمت توزیع عمومی آن (در کشورهای توسعه یافته) تا پایان سال 2021، زندگی کم‌کم به شرایط پیش از همه‌گیری باز می‌گردد. با آن که بسیاری از ارائه‌دهندگان خدمات آنلاین نگران هستند که با عادی شدن شرایط از میزان بکارگیری سرویس‌های این‌چنینی کاسته شود، سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در راستای ایجاد تحول دیجیتال و افزایش بهره‌وری ناشی از آن برای مشتریان پابرجا خواهند بود. سالی که گذشت را می‌توان یک نقطه عطف دانست. حالا و یک دهه پس از شروع توسعه فناوری‌هایی مثل پردازش ابری و گوشی‌های هوشمند و در آستانه ورود فناوری 5G به بازار – که بهبود ده‌ها برابری سرعت شبکه را ممکن می‌سازد – باید از خود بپرسیم در موج بعدی شاهد چگونه فناوری‌هایی خواهیم بود؟ آیا در دهه آینده شاهد عملی شدن وعده‌های بهبود بهره‌وری و اتوماسیون توسط فناوری خواهیم بود؟ آیا سطح زندگی متوسط جهانی بهبود خواهد یافت؟ بدون شک در دورانی که تمامی صنایع و کسب و کارها در حال پوست‌اندازی و ورود به عصری جدید هستند، به تماشای این تحولات نشستن بسیار جذاب خواهد بود.
