فرصت یا تهدید؟ این خلاصه بحث و پرسش درباره حضور شرکت‌های خارجی در ایران است. شرکت‌هایی که با گشایش پسابرجام و رفع تحریم‌های بین‌المللی پایشان به یکی از بکرترین بازارهای جهان بازخواهد شد. بازاری ۸۰ میلیون نفری که برندهایی چون ای‌بی، آمازون، گوگل‌پلی و… هیچ‌گاه سهمی از آن نداشته‌اند. حالا اما فصل تازه‌ای برای استارتاپ‌های ایرانی شروع شده است؛ استارتاپ‌های ریزودرشتی که بسیاری از آن‌ها در غیاب غول‌های نامدار برای خود نام‌ونشانی دست‌وپا کرده و بازاری به هم زده‌اند. سرنوشت آن‌ها در پساتحریم چه خواهد شد؟ نگرانی‌ها و بی‌تفاوتی‌های موجود تا چه اندازه مبتنی بر واقعیت هستند؟ حمیدرضا احمدی، رئیس سابق کانون کارآفرینی ایران و بنیانگذار «ایوند»، هادی فرنود بنیانگذار «کاموا»، و مجید کثیری بنیانگذار ” اخبار رسمی “، در میزگردی که در دفتر هفته‌نامه شنبه برگزار شد درباره این موضوع مهم صحبت کرده‌اند.
- جمیلی: وقتی از پسابرجام برای صنایع مختلف صحبت می‌کنیم، آن‌ها دوره پیشابرجام را تجربه کرده‌اند اما با توجه به جوانی استارتاپ‌ها به نظر می‌رسد این فضا در دوره تحریم‌ها متولد شده و اصولا پیشابرجام را تجربه نکرده است. آیا این تقسیم‌بندی درست است؟
فرنود: بستگی دارد به اینکه استارتاپ را چگونه تعریف کنیم. استارتاپ واژه‌ای است برای شرکت‌های کوچکی که امکان رشد زیادی دارند. با این تعریف بسیاری از شرکت‌های قدیمی هم استارتاپ محسوب می‌شوند. مثلا «همکاران سیستم» که کسب‌وکار کوچکی بوده و حالا بزرگ شده با این تعریف یک استارتاپ است. به‌عبارتی آن‌ها وجود داشته‌اند، اما با این اسم شناخته نمی‌شده‌اند و دوران تحریم را هم تجربه کرده‌اند. یعنی به سیستم‌های بانکی بین‌المللی دسترسی نداشته‌اند و برقراری ارتباط با سیستم پست و تکنولوژی روز دنیا برای آن‌ها ممکن نبوده و…
احمدی: یکی از بزرگ‌ترین محرومیت‌های آن‌ها دسترسی نداشتن به نرم‌افزار بوده است. همین «همکاران سیستم» با محدودیت‌های خرید نرم‌افزار مواجه بود، چون در ایران نمایندگی رسمی نداشت. حتی «چارگون» نیز یک استارتاپ بوده که حالا به شرکتی بزرگ تبدیل شده است.
جمیلی: صحبت بیشتر از یک فضا و اکوسیستم است، تا نمونه‌های محدود. بحث من این است که این اکوسیستم در دوران تحریم متولد شده و پیشاتحریم را تجربه نکرده است. یعنی وقتی چشم باز کرده تحریم را در فضای اطراف خود دیده است. اکوسیستمی که پیشابرجام را تجربه نکرده، پسابرجام برایش چه معنایی دارد؟
احمدی: اول اینکه شوکه نمی‌شوند. چون وقتی کسی استارتاپی را شروع می‌کند در حال استفاده از نمونه‌های موفق خارجی است. برای آن‌ها هم امکاناتی چون تبلیغ در گوگل و استفاده از تکنولوژی‌های فضای خودشان در دسترس است. در دوران تحریم این امکانات در اختیار استارتاپ‌ها نیست، ولی وقتی تحریم نباشد روند طبیعی یک استارتاپ همان‌گونه که در خارج از کشور وجود دارد، طی خواهد شد. یعنی در فضای جدید شرایط ما تازه با نمونه‌هایی که از آن‌ها الگو گرفته‌ایم یکی می‌شود.
- جمیلی: تحریم‌ها بیشتر در چه حوزه‌هایی استارتاپ‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دادند؟
احمدی: بکر کردن فضا و رقابتی نبودن آن تا حدی نتیجه تحریم بوده است.
فرنود: روند تحریم‌ها خیلی جالب است. در طول سال‌های انقلاب روند تحریم‌ها همیشه صعودی بوده است. ولی حالا در تمام دنیا هیجانی ایجاد شده بر سر یکی از آخرین بازارهایی که بکر و دست‌نخورده است. از طرفی این فضای استارتاپی نیاز به زیرساخت دارد. تحریم‌ها بسیاری از زیرساخت‌های مورد نیاز را از ما گرفته بود. وقتی زیرساخت‌های بانکی و اینترنت پرسرعت پایه‌گذاری شود آینده خیلی روشن‌تر خواهد بود. برای نمونه درباره خود من، سرویس رایگانی که همه استارتاپ‌ها از آن استفاده می‌کنند بعد از مدتی بدون اخطار قبلی برای من قطع شد. یعنی تحریم شرکت‌های آمریکایی هنوز ادامه دارد. البته از طریق شعب غیرآمریکایی خود می‌توانند با ایران کار کنند، در حالی که قبلا حتی نمایندگی یک شرکت آمریکایی در دبی هم نمی‌توانست با ایران همکاری کند.
احمدی: پیش‌بینی‌پذیر بودن و ثبات این فضا هم خیلی تاثیرگذار است.
- جمیلی: بخشی از تحریم‌ها ممنوعیت‌هایی مشخص بود و بخشی هم مراودات بین‌المللی را تحت تاثیر قرار داده بود. تسهیل این مراودات در فضای جدید برای استارتاپ‌ها می‌تواند مفید باشد؟
فرنود: بعد از توافق، در کنفرانسی در لبنان شرکت کردم. هیجان عجیبی در بین شرکت‌کنندگان در مورد ایران وجود داشت. از طرفی هم اکوسیستم نوپا بدون کمک افراد خبره و کارشناس‌های بزرگ نمی‌تواند رشد کند. در استارتاپ های موفق برای رشد فرصت زیادی وجود ندارد و نمی‌توان آزمون‌وخطا کرد، پس شما باید از حداکثر کمک‌هایی که در دسترس دارید استفاده کنید. وقتی مراودات بین‌المللی دچار محدودیت باشد، این فرصت از استارتاپ‌ها گرفته می‌شود و درصد شکست‌ها بالا می‌رود.
- هاشمی: قانون جدید اخذ ویزا برای کسانی که به ایران سفر کرده‌اند چقدر برای استارتاپ‌ها مضر است؟
احمدی: این بدترین اتفاقی است که می‌شد تصور کرد. اینقدر هم سریع اتفاق افتاد که کسی نتوانست اعتراضی به آن کند. این مسئله برای مراودات خارج با داخل ایران دردسرهای زیادی ایجاد می‌کند که مسلما استارتاپ‌ها هم از آن آسیب خواهند دید.
فرنود: برای من عجیب است که چرا ایرانی‌ها به این قضیه زیاد اعتراض نکردند، چون با این اتفاق راه مراوده علمی با ایران هم سخت می‌شود.
- هاشمی: سوال اساسی در دوره پساتحریم این است که استارتاپ‌هایی که ایده آن‌ها از نمونه‌های موفق خارجی گرفته شده، می‌توانند با ورود نسخه‌های اصلی آن‌ها باقی بمانند یا خیر. اگر اپ‌استور یا گوگل‌پلی وارد کشور شوند چه تضمینی وجود دارد که کافه‌بازار از بین نرود؟ چراکه در دوران تحریم یک فضای غیررقابتی و انحصاری در کشور به وجود آمد.
احمدی: استارتاپ‌های موفق مثل دیجی‌کالا باید از همان اول درباره رقبایی چون آمازون برنامه‌ریزی می‌کردند. نمی‌دانم این کار را کرده‌اند یا نه! احساس من این است که مدیرعامل کافه‌بازار از همان ابتدا این مسئله را در شرکتش جا انداخته که رقیب ما گوگل‌پلی است.
فرنود: چون نیازها یکی است، حتی اگر کپی هم نکنید و چشم‌بسته طراحی کنید، باز مشابهت‌های زیادی وجود خواهد داشت. خرید آنلاین یک نیاز است. شما هر فروشگاه آنلاینی طراحی کنید چیزی شبیه ای‌بی یا آمازون یا دیجی‌کالا می‌شود. به تجربه چین نگاه کنید. با ورود «گوگل بایدو» از بین نرفت، با ورود واتس‌آپ وی‌چت از بین نرفت.
احمدی: اگر آمازون به ایران بیاید همان کاری را که در ترکیه کرده در ایران کپی خواهد کرد، ولی دیجی‌کالا بومی اینجاست. به‌عبارتی آمازون یک نسخه خود را در ایران کپی می‌کند و نمی‌تواند آنگونه که دیجی‌کالا بومی است خود را با فرهنگ و ذائقه ایرانی‌ها هماهنگ کند.
فرنود: اتفاقا ما مثال این ورودهای نه‌چندان سازگار با فرهنگ کشور را هم داریم. «بامیلو» کپی همان کاری است که آمازون در کشورهای دیگر کرده است. حتی پروموشن (تخفیف‌های ویژه) جمعه سیاه را هم در ایران کپی می‌کند و هیچ تطبیق فرهنگی انجام نمی‌دهد. اما وقتی آن را با پروموشن شب یلدای دیجی‌کالا مقایسه می‌کنید، که خیلی موفق بود، متوجه ارزش‌های این بومی بودن و آشنایی با فرهنگ ملی می‌شوید. بنابراین استارتاپ‌های ایرانی مزیت‌های رقابتی بسیار قوی دارند.
- جمیلی: ولی صحبت از اکوسیستمی جوان است که در برابر شرکت‌های بزرگ بلعیده می‌شود؟
احمدی: این نگرانی به‌جا نیست؛ بسیاری از این استارتاپ‌ها در فضایی شکل گرفته‌اند که مبتنی بر تحریم‌ها بوده. در حالت طبیعی آن‌ها باید می‌رفتند در شرکت‌های بین‌المللی سال‌ها کار می‌کردند و بعد استارتاپ می‌زدند؛ خب معلوم است که حالا کمی احساس خطر کنند. در همین ترکیه آمازون هست ولی بزرگ‌ترین خرده‌فروش آن‌ها استارتاپی ترکیه‌ای است. آن‌ها که در تحریم نبوده‌اند! با توجه به فرهنگ ترکیه‌ای توانسته موفق شود. این روایت که اگر خارجی‌ها بیایند ایرانی‌ها زمین می‌خورند غلط است. شاید اگر گوگل‌پلی وجود داشت کافه‌بازار به این فکر می‌کرد که چه چیز بهتری به ایرانی‌ها بدهد تا آن‌ها را جذب کند.
فرنود: به نظر من فرصت‌ها از بین نمی‌روند. چون هرچه این فضا بزرگ‌تر شود ممکن است جای صاحبان فرصت‌ها عوض شود ولی فرصت‌های جدید ایجاد می‌شود.
احمدی: سود اصلی را اکوسیستمی می‌برد که بزرگ‌تر می‌شود. نباید برای کسی مهم باشد که دیجی‌کالا یا کافه‌بازار می‌مانند یا نه. هدف ما این نیست که حتما یک استارتاپ ایرانی با هر کیفیتی حتما بماند. بزرگ شدن این فضا خود یک دستاورد است. ولی فرش قرمز هم برای کسی پهن نکنیم. آن‌ها اگر بیایند با همین شرایط و دردسرهایی که ما اینجا داریم بروند دنبال مجوز و… اگر موفق شدند ما هم خوشحال می‌شویم! برگ برنده ما نسبت به شرکت‌هایی که از بیرون می‌آیند محتواست. ما می‌توانیم به زبان مخاطب محتوا تولید کنیم. حتی فکر می‌کنم شرکت‌های خارجی هم اگر به ایران بیایند قسمت بزرگی از سرمایه خود را روی تولید محتوا سرمایه‌گذاری خواهند کرد.
فرنود: یکی از مشکلات بزرگ شرکت‌های‌خارجی مثل بامیلو این است که با استانداردها و اصول بازار ایران آشنا نیستند. چون استانداردها و اصولی دارد که جهانی است و در ایران جواب نمی‌دهد. اصول ایران در هیچ کتابی نوشته نشده و با تجربه و آزمون‌وخطا به دست می‌آید.
- جمیلی: یعنی چالش‌های فضای کسب‌وکار ایران، که همه از آن‌ها شاکی‌اند، تبدیل به مزیت رقابتی شرکت‌های داخلی شده است؟
فرنود: بله، نمی‌گویم این مسئله خوب است اما واقعیت است.
- جمیلی: ولی تحلیل فعلی این است که خطر بسیار بزرگ‌تر از این حرف‌هاست. وقتی غول‌های تکنولوژی وارد کشور شوند نمی‌توان به این دل خوش کرد که چون بهتر می‌دانیم چطور باید فلان مجوز را گرفت پس ما موفق‌تر خواهیم بود. صحبت از این است که این غول‌ها استارتاپ‌های حتی موفق داخلی را خواهند خورد!
فرنود: باید روی این نکته تاکید کنم که ورود خارجی‌ها به بازار ایران صرفا چیز بدی نیست. اینکه تعدادی از استارتاپ‌های ایرانی مجبور شوند شرکتشان را به شرکتی بزرگ بفروشند هم چیز بدی نیست. چون اشتغال و رقابت ایجاد می‌شود.
احمدی: برای مشتری اتفاق خوبی است.
فرنود: برای استارتاپ‌ها هم بد نیست. شما وقتی رقیب جدی دارید می‌توانید رشد کنید. نباید خیلی سیاه‌وسفید نگاه کرد.
کثیری: من اعتقاد دارم کسی که باید بماند خواهد ماند. اگر بازار ماشین باز شود و مردم به سمت ماشین‌های خارجی بروند، به این معناست که شرکت‌های داخلی درست کار نکرده‌اند. اگر یوتیوب بیاید و آپارات مجبور شود جمع کند، بدانید که مشکل از آپارات بوده که در این سال‌ها تنها از انحصار فضا استفاده و رشد کرده است. بنابراین باید از موضوع رقابتی شدن استقبال کنیم و به این فکر نکنیم که کی نابود می‌شود و کی می‌ماند. ممکن است یوتیوب بیاید ولی مردم کماکان از یک استارتاپ محلی استفاده کنند. نکته بعد اینکه همواره پول و دانش و رقابت به هر فضایی به‌خصوص کسب‌وکارها کمک کرده‌اند. درست است که آسیب‌هایی هم دارند اما منافع بلندمدت آن‌ها بیشتر است.
- جمیلی: سال‌هاست شرکت‌های بزرگ خودروسازی حق ورود به بازار ایران را ندارند، چراکه با ورود آن‌ها خودروسازی‌های داخلی تعطیل خواهند شد. این سیاست حمایتی دولت است تا هزاران شغلی که این شرکت‌ها ایجاد کرده‌اند از بین نروند. آیا با چنین سیاست‌ها و محدودیت‌هایی در حوزه استارتاپ‌ها موافقید؟ یعنی در سیاستی حمایتی ما جلوی آمازون را بگیریم تا دیجی‌کالا از بین نرود؟
احمدی: کسی که می‌خواهد از گوگل‌پلی خرید کند همین حالا هم می‌تواند این کار را انجام دهد. کسی نمی‌تواند جلوی او را بگیرد. تکنولوژی با واردات یا تولید ماشین فرق می‌کند. خیلی نمی‌توان با محدودیت و قوانین گمرکی جلوی ورود آن‌ها را گرفت. به نظر من دیجی‌کالا می‌تواند با آمازون رقابت کند.
- هاشمی: به‌نظرتان خوشبینانه نیست؟
فرنود: به‌نظر من در مورد کافه‌بازار کمی شک وجود دارد. چون از نظر تکنولوژی خیلی از گوگل‌پلی عقب است.
احمدی: من اینطور فکر نمی‌کنم. الان وقتی آپدیتی برای یک اپ می‌آید، شما فقط می‌توانید همان را دانلود کنید و مجبور نیستید یکبار دیگر کل اپ را دانلود کنید. این ویژگی گوگل‌پلی را کافه بازار هم دارد. خیلی تفاوتی وجود ندارد. از طرفی شما اگر بخواهید اپ‌های ایرانی را ببینید باید بروید کافه‌بازار نه گوگل‌پلی.
فرنود: اپ‌استور میلیون‌ها دلار خرج کرده و شرکت‌های کوچکی را خریده تا برای بهینه کردن لیستی که در ویترینش نمایش داده می‌شود به او کمک کنند. کافه‌بازار روی چنین بهینه‌سازی‌هایی چقدر کار کرده است؟ چقدر خرج کرده؟ اگر گوگل‌پلی یک ویترین برای ایران درست کند، مطمئن باشید کافه‌بازار دچار مشکل خواهد شد.
