تداوم سرمایه‌گذاری در اکوسیستم استارتاپی

رضا زرنوخی معتقد است که اکوسیستم ایران تاکنون در دوران خوش نامزدی به سر می‌برده ‌و در شرایط سخت کنونی روی واقعی و روزهای سخت زندگی فرارسیده‌اند. بنابراین حالا وقت این است که استارتاپ‌ها عیار خود را نشان دهند و با تکیه بر فناوری به جنگ مشکلات مردم بروند.

زرنوخی نه‌تنها به تداوم سرمایه‌گذاری در سال آینده معتقد است بلکه حتی حرف از ورود سرمایه خارجی به ایران نیز به میان می‌آورد. او ورود استارتاپ‌ها به اتاق بازرگانی را برگ زرینی می‌داند که تعامل اکوسیستم را با دیگر نهادهای اقتصادی تقویت می‌کند و حتی می‌تواند کانالی برای جذب سرمایه باشد. در ادامه تفصیل حرف‌های مدیرعامل صندوق توسعه تکنولوژی ایران را می‌خوانید.

• جناب زرنوخی! چشم امید بسیاری از بچه‌هایی که می‌خواهند استارتاپ راه‌اندازی کنند یا الان استارتاپ دارند، به شما و سایر سرمایه‌گذاران اکوسیستم است و خیلی‌ها هم به نوعی ناامید هستند، به نظر شما در سال ۹۷، انتظارات به لحاظ سرمایه‌گذاری تا چه حد برآورده شد؟

سال ۹۷ چند نکته امیدوارکننده هم با خود داشت؛ یکی اینکه بازیگران جدیدی در بخش سرمایه‌گذاری وارد شدند، یعنی علی‌رغم اینکه چند بازیگر بزرگ از سال‌های قبل وجود داشتند، ولی به دلیل وابستگی به سرمایه‌گذاری خارجی توقف پیدا کردند و در نتیجه بازیگران جدیدی وارد این عرصه شدند.

همچنین تعداد کسانی که علاقه‌مند به وی‌سی بودند نیز زیاد شد، البته تفاوت‌هایی با همتایان قبلی خود داشتند، مانند اینکه در قراردادها و دیل‌های کوچک‌تری وارد شدند. به نظر من در تعداد قراردادهای سرمایه‌گذاری و سرمایه‌گذاری‌هایی که امسال در زمینه استارتاپ‌ها در راندهای مختلف داشتیم، روند ما کاهشی نبوده، ولی حجم آن کاهشی بوده است؛ یعنی تعداد سرمایه‌گذاری‌هایی که سرمایه‌گذاران در راند سید و راند یک وارد کردند، تقریبا تعداد سرمایه‌گذاری‌ها تا یک حدی کماکان رو به رشد بوده، ولی حجم آن کم بوده است.

• انگار سرمایه‌گذارها هم تحت تأثیر همین فضای بیم و امیدی که شما گفتی، بودند.

بله! سرمایه‌گذارها به جای اینکه کلا از وی‌سی استارتاپ‌ و سرمایه‌گذاری کنار بکشند، روی تعداد قرارداد بیشتر با عددهای کمتر وارد شدند و به نوعی خودشان را در بازی نگه داشتند، به طوری که من کمتر وی‌سی را می‌بینم که کلا خارج شده باشد، آنها فقط استراتژی‌شان را تغییر دادند.

چند اتفاق دیگر هم در سال ۹۷ در بخش استارتاپ‌ها رخ داد، یکی اینکه عدد استارتاپ‌ها نسبت به ارزش‌گذاری‌هایی که در دوره قبل داشتند، تقریبا منطقی‌تر شد و آن نگرانی که همه نسبت به این حباب افزایش قیمت داشتند، مبنی بر اینکه ممکن است باعث گریز سرمایه‌گذارها باشد، از بین رفت.

بنابراین استارتاپ‌ها با پیشنهادهای منطقی‌تری وارد می‌شوند و امیدواریم که این شرایط به سال بعد هم کشیده شده و این فضا را جذاب‌تر کند، از این جهت که پیشنهادهایی که به سرمایه‌گذارها داده می‌شود، پیشنهادهای غیرواقعی نیست، به‌طوری که عدد سرمایه‌ مورد نیاز، عدد خیلی پرتی نیست.

همه می‌دانند که شرایط چقدر مشکل است و از طرفی، نیروی انسانی هم که وارد این حوزه می‌شود، شرایط بازار را فهمیده و بنابراین خودش را با شرایط خیلی پیچیده‌ای معرفی نمی‌کند؛ از طرفی دیگر وقتی این هزینه‌ها منطقی باشد، ارزش‌گذاری‌ها هم منطقی می‌شود.

• یعنی شرایط سخت سال ۹۷ موجب شد که به سمت منطقی‌تر شدن و واقعی‌ترشدن رویه‌های اکوسیستم حرکت کردیم؟

بله دقیقا! اتفاقا نکته خیلی خوبی گفتید، این منطقی‌تر شدن به این معناست که همه، محدود‌یت‌ها را پذیرفتیم و این روند، فضا را دوستانه‌تر می‌کند و از آن فضای بی‌اعتمادی که اطلاعات را از هم پنهان می‌کنند، دور می‌کند.

به طوری که الان همه سرمایه‌گذارها با هم می‌نشینیم و می‌بینیم که چه تعداد پروژه خوب هستند، بنابراین کسی نمی‌تواند بگوید من ارزش‌گذاری A زدم و دیگری بگوید من دو A زدم، چراکه الان همه چیز مشخص و شفاف است.

از طرفی استارتاپ‌ هم می‌داند که سرمایه‌گذار درگیر این مذاکرات فرسایشی نمی‌شود و شرایط را شفاف‌تر می‌کند، در نتیجه مذاکرات بین استارتاپ‌ها، مذاکرات فرسایشی نخواهد بود، کمااینکه الان نیز نبوده است.

در واقع هر‌کس نمی‌توانست سرمایه‌گذاری کند، می‌گفت من در این عدد نمی‌توانم اینوست کنم و استارتاپ هم علی‌رغم اینکه محدودیت داشت که سراغ کس دیگری برود، این را بهتر می‌دید، تا اینکه کسی چهار ماه یا پنج ماه درگیر ارزیابی فرایند بشود و بعد به او نه بگوید! این امر نکته مثبتی محسوب می‌شود که همه پذیرفتند در یک شرایط منطقی و معقول با هم مذاکره کنند.

اگر بخواهیم ادامه روند را در سال ۹۸ ببینیم، نباید توقع زیادی داشته باشیم، ولی به نظر من، این فضای بیم و امید کمتر نشده و اتفاقا فضای امید بیشتر نیز می‌شود، چون هم‌افزایی بین استارتاپ‌ها برای حضور در حوزه‌هایی که بخشی از هزینه توسعه‌شان را کم کند، بیشتر خواهد شد؛ یعنی فضای همکاری‌های مشترک در سال ۹۸ بیشتر خواهد شد و این به نفع سرمایه‌گذار است، یعنی سرمایه‌گذار مثلا به جای اینکه در دو پلتفرم مشابه، دو عدد سرمایه را وارد کند، وقتی ببیند این پلتفرم‌ها مشابه هستند، نقدینگی‌اش کمک خواهد کرد که هم سرمایه‌اش بهره‌ورتر بشود و هم هزینه رقابت بین دو استارتاپ به حداقل برسد.

این نکته مثبتی است که با بالا‌بردن امید سرمایه‌گذارهای جدیدتر، به این فضا کمک خواهد کرد؛ کما اینکه الان، در اسفند۹۷ می‌توانیم بگوییم که خرید استارتاپ رشد خوبی دارد، زیرا استارتاپ‌هایی که تا الان پایدار بوده و باقی ماندند، حتما در سال بعد نیز رشد خوبی خواهند داشت و در حال حاضر به قیمتی مناسب قابل خریداری هستند.

این شرایط قاعدتا به سال بعد هم سرایت می‌کند. این هم‌افزایی باعث رشد میزان سرمایه‌گذاری مشترک یا کواینوست بین سرمایه‌گذارها می‌شود، به طوری که در سه ماهه چهارم سال ۹۷ تعداد بیشتری کواینوست صورت پذیرفته است.

به عنوان مثال، ما در مجموعه خودمان، با صندوق‌های بورسی که داشتیم، وقتی می‌بینیم که ریسک سرمایه‌گذاری روی استارتاپ زیاد است، سه‌تایی با هم سرمایه‌گذاری می‌کنیم که این روند برای سهامدارهای ما قابل پذیرش‌تر است که با ریسک معقول‌تری کار کنیم؛ چراکه با شرایطی که کواینوست دارد، نگرانی‌ها و پیچیدگی‌هایی که معمولا از آینده یک سرمایه‌گذاری روی یک استارتاپ وجود دارد، به حداقل می‌رسد.

• چون به نوعی ریسک، تقسیم می‌شود!

احسنت! مثلا امروز بعدازظهر برای سرمایه‌گذاری روی یک استارتاپی در جلسه‌ای بودم که اگر قرار بود به صورت تکی سرمایه‌گذاری کنیم، قولی نمی‌دادیم؛ ولی قول سرمایه‌گذاری در راند بعدی را هم دادیم، چون ما سه بازیگر هستیم و چنین روندی منطقی به نظر می‌رسد. بنابراین روش‌های سرمایه‌گذاری و کواینوست هم در سال بعد افزایش خواهد داشت.

تبعات سیاسی سال ۹۸ نسبت به سال ۹۷ قطعا کمتر نخواهد بود! اما نکته‌ای که وجود دارد این است که اکوسیستم ایران کماکان جذاب است و استارتاپ‌های ایران عددهای معقولی برای سرمایه‌گذاری دارند

• پس می‌توانیم بگوییم که به نوعی سال ۹۸ سال تقسیم ریسک‌ها و ماندگاری بیشتر هم از جانب استارتاپ‌ها و هم از جانب سرمایه‌گذارهاست.

بله! همکاری و هم‌افزایی با یک روش تکنیکی است و کواینوست هم در حال افزایش است. بعضی از تعطیلی‌هایی که در استارتاپ‌ها داریم، ناشی از این نیست که الزاما شرایط امسال بد است، بلکه آنها در یک شرایط غیربهره‌ور با هزینه سرمایه‌گذار حرکت کردند و نتوانستند ادامه دهند.

تقریبا مشخص شده است که چه استارتاپ‌هایی توان ادامه ندارند و این نشان می‌دهد که استارتاپ‌هایی که باقی می‌مانند، استارتاپ‌هایی هستند که خود را با شرایط اقتصادی را وفق داده و اگر سرمایه‌گذار روی آنها سرمایه‌گذاری کند، ریسک شکست به حداقل خواهد رسید.

• به نظر می‌رسد که خیلی از کسب‌وکارها کمتر از اینکه از شرایط آسیب ببینند، از روندهای غیراصولی خودشان آسیب دیدند و مجبور شدند کنار بروند.

بلکه! تا موقعی که پول بوده کار می‌کردند، در صورتی که کی‌پی‌آی برای سرمایه‌گذار نمی‌زدند. چند استارتاپی که اخیرا تعطیل شدند، از دید من، یک سال قبل باید تعطیل می‌شدند. این اتفاق، یعنی اکوسیستم در روند ارگانیک بهتری قرار گرفته‌ و کسانی که می‌خواهند وارد این بازی شوند، چه استارتاپ و چه سرمایه‌گذار، با شرایط واقعی‌تری درگیر هستند و در نتیجه رقابت‌ها واقعی‌تر بوده و فرسایشی نیستند.

• با توجه به اینکه کشور ما را به لحاظ سیاسی طوری جلوه می‌دهند که خیلی برای سرمایه‌گذاری امن نیست و از طرفی هم جذابیت کاهش ارزش ریال در مقابل دلار برای خارجی‌های وجود دارد، خود شما به عنوان یک سرمایه‌گذار فکر می‌کنید در سال ۹۸ شاهد حضور سرمایه‌گذار خارجی در ایران خواهیم بود؟

تبعات سیاسی سال ۹۸ نسبت به سال ۹۷ قطعا کمتر نخواهد بود! اما نکته‌ای که وجود دارد این است که اکوسیستم ایران کماکان جذاب است و استارتاپ‌های ایران عددهای معقولی برای سرمایه‌گذاری دارند. اما مسئله‌ای که آنها را محتاط می‌کند، این است که ممکن است به خاطر شرایط بین‌المللی و جابه‌جایی پول، پول‌های خارج از ایران‌ آنها را که عدد بزرگ‌تری هستند، به خاطر معامله با ایران تهدید کند، مثلا به خاطر ۵۰میلیون دلار یا ۱۰ میلیون دلار ممکن است چند‌صد‌میلیون پول‌ آنها در خارج از کشور مشمول جریمه شود.

این نکته‌ای است اکه اگر ابهام آن برطرف شود، کماکان فضای سرمایه‌گذاری ایران برای آنها جذاب خواهد بود. ضمن اینکه هیأت‌هایی که به اتاق بازرگانی یا جاهای دیگر به عنوان سرمایه‌گذار می‌آیند و در انجمن وی‌سی حضور دارند، علاقه‌مند هستند و موضوعاتی را بابت سرمایه‌گذاری مطرح می‌کنند؛ منتها به شیوه‌ها و راهکارهایی فکر می‌کنند که سرمایه‌گذاری‌شان افشا نشود و اگر بتوانند روشی برای عدم افشای شفاف سرمایه‌گذاری‌شان داشته باشند و شرکای ایرانی و سرمایه‌گذار خارجی مدلی را در‌بیاورند که منافع آنها حفظ شود و در عین حال به سرمایه‌شان در خارج از ایران لطمه‌ای وارد نشود، کماکان فرصت جذب سرمایه‌گذاری خارجی هست. بنابراین سرمایه‌گذاری خارجی در سال ۹۸ باید با چراغ خاموش و بدون سر و صدا باشد.

• ولی احتمال اینکه سرمایه‌گذاران خارجی در همین شرایط سخت به ایران بیایند، وجود دارد!

بله احتمال دارد! ولی امکان اینکه با مدلی که در سال ۹۶ داشتیم اتفاق بیفتد، ضعیف به نظر می‌‌رسد. به نظر من چند نکته دیگر هم در سال ۹۸ اتفاق می‌افتد، یکی اینکه تنوع در اکوسیستم در حال افزایش است، یعنی راه‌اندازی استارتاپ در حوزه‌های غیر از فضای مارکت‌پلیس و سرویس و خدماتی که در این حوزه هست، به حوزه‌های دیگر هم کشیده می‌شود.

در واقع اینکه این حوزه‌ها اشباع می‌شوند، یعنی دارد واقعی می‌شود و بنابراین سرمایه‌گذارهایی که علاقه‌مند هستند، به روش وی‌سی کار می‌کنند. به عقیده من، در سال بعد، در بخش نیازهای حوزه سلامت و پزشکی، خدمات و تأمین تکنولوژی‌هایی که در حوزه محیط‌زیست هستند، سرمایه‌گذارهایی وارد می‌شوند که شیوه ورود سرمایه‌گذاری‌شان تا الان استارتاپی نبوده، ولی در حال حاضر به صورت استارتاپی وارد می‌شوند. من تعداد بازیگران جدیدی را پیش‌بینی می‌کنم که جنس‌شان وی‌سی‌هایی باشد که در حوزه‌ای غیر از خدمات وارد می‌شوند.

• بنابراین، این صحبت شما می‌تواند ‌انگیزه‌ای ‌ایجاد کند که بچه‌ها به سمت راه‌اندازی چنین استارتاپ‌هایی حرکت کنند.

بله و اتفاقا در سال بعد شانس موفقیت استارتاپ‌هایی که خارج از حوزه سرویس هستند، بیشتر خواهد شد. به همین دلیل سی‌وی‌سی‌ها در سال بعد حضورشان بیشتر می‌شود و اگر ما بگوییم بازیگرهای سال ۹۸ نسبت به سال ۹۷ در حوزه سرمایه‌گذای چه تفاوتی خواهند داشت، سی‌وی‌سی‌ها خواهند بود که حضور جدی‌تری خواهند داشت و دلیل حضورشان هم حوزه‌هایی غیر از حوزه سرویس است.

نکته دیگری که من فکر می‌کنم اثر آن را در سال بعد ببینیم، این است که بعضی از قول‌هایی که اکوسیستم‌های کنار دولت یا دولتی می‌دادند مبنی اینکه اونر بشوند و کواینوست یا مچ‌پوینت کنند، تحقق پیدا کند.

به طوری که ظرف یکی دو هفته مذاکراتی که در روزهای پایانی سال داشتیم، امثال صندوق نوآوری و… که نمی‌خواستند در این حوزه اینوست مستقیم داشته باشند، به وی‌سی‌های موجود پیشنهاد می‌دهند که ما حاضریم بیش از ۵۰درصد سرمایه بیاوریم و در اختیار شما قرار دهیم و دیگر خودشان حضور مستقیم نخواهند داشت.

تصور من این است که این قراردادها در سه‌ماهه اول محقق شوند و یک عدد قابل توجه در سال ۹۸ روی وی‌سی‌های موجود این خواهد بود که یک اونر بخش عمومی و بخش دولتی کنارشان قرار می‌گیرد، این به این معنا نیست که آنها مستقیما روی استارتاپ‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند، بلکه قدرت سرمایه‌گذاری وی‌سی‌ها و صندوق‌های موجود را تقویت می‌کنند.

از دید ما این خبر خوبی است؛ مثلا به ما در چند حوزه، مثل پسماند، پیشنهادهایی شده است که صندوق نوآوری یا سازمان فناوری و اطلاعات شهرداری پیشنهاد می‌دهد که اگر سبد استارتاپی در این حوزه انتخاب کنید، بالای ۵۰درصد آن را تأمین می‌کنیم، ولی قرار نیست مستقیما حضور پیدا کنند، بلکه به صورت پشتیبان عمل می‌کنند و باعث می‌شوند تصمیم سرمایه‌گذاری محکم‌تر انجام شود. بنابراین می‌توان گفت با چنین روشی، بلاتکلیفی و سختی تصمیم‌گیری در سی‌وی‌های از میان خواهد رفت.

نکته دیگری که فکر می‌کنم بر رشد ارگانیک سیستم اثر بگذارد، بهبود تعاملات بیرون اکوسیستم با اکوسیستم است. اثر فعلی آن، مثلا پذیرش اتاق بازرگانی است که یک بخش سنتی بود، چراکه تعداد قابل توجهی، حدود شش هفت نفر از نسل جوان که کارآفرین و استارتاپی هستند و شرکت حوزه نوآوری و تکنولوژی دارند، وارد اتاق شدند و مذاکراتی با آنها داشتند.

من فکر می‌کنم اگر تا الان ما از بیرون به آنها نگاه می‌کردیم و به آنها یک پیام می‌دادیم، یا این پیام را دیر می‌گرفتند یا فقط تشویق می‌کردند ولی الان این تعامل در حال رشد است. شبیه این اتفاق را من در حوزه هلدینگ‌های بزرگ مالی هم می‌بینم، آنها می‌بینند که علی‌رغم اینکه حوزه استارتاپی ریسک دارد، ولی ریسک‌های خیلی بزرگ‌تر و خسارت‌های خیلی بزرگ‌تری در حوزه‌های سنتی وجود داشته و بنابراین این پذیرش ایجاد می‌شود که آنها هم وارد شوند.

یکی از پیش‌بینی‌های من این است که بخش سرمایه‌گذاری در اتاق بازرگانی تقویت شود و این یعنی ما می‌توانیم شانس ورود بازیگرانی را که جنس‌ آنها هم سرمایه‌گذاری است، بیشتر کنیم. این تعامل همچنین باعث می‌شود که ما نیز در هیأت رئیسه اتاق یا هیأت نمایندگان، نمایندگانی داشته باشیم که حرف‌ها را راحت منتقل کنند.

همچنین امیدوار باشیم که کمیته وی‌سی اتاق بازرگانی به صورتی جدی‌تر در بخش سرمایه‌گذاری فعال شود و ما یارگیری‌های بیشتری از بخش سنتی داشته باشیم. این موارد اتفاقاتی هستند که پیش‌بینی می‌کنم علی‌رغم محدودیت اکوسیستمی، در سال بعد به منصه‌ظهور برسند.

در ایران همیشه برخلاف پیش‌بینی‌هایی که داریم، هرگاه یک دستاورد موفق داشته باشیم، نمودارها سریع تشدید شده و در نتیجه تعداد بازیگر بیشتری وارد می‌شوند. امیدوارم در سال بعد هم بتوانیم این تعاملات را با همکاری بازیگرهای اکوسیستمی تکرار کنیم؛ چراکه اگر در سال بعد بازیگرهای بیشتری حضور داشته باشند، شانس اینکه یکی از آنها بیاید و قول یا برنامه‌ای را که داشته است، عملی کند، بیشتر می‌شود و در نهایت استارتاپ‌ها را به آینده خوش‌بین‌تر می‌کند.

اینها جزو پلن‌هایی است که در این شرایط پیچیده‌ای که ما می‌دانیم اقتصاد دچار شرایط انقباضی شده و دولت محدودیت‌های خودش را دارد، برای اکوسیستم و استارتاپ‌ها مناسب هستند تا بتوانند این بحران را با موفقیت و امید پشت سر بگذارند.

• من در مصاحبه‌هایی که طی این چند روز با بچه‌های استارتاپی صحبت داشتم، معمولا سال ۹۸ را سال خیلی سختی پیش‌بینی می‌کنند، ولی در حرف‌های همه بارقه‌های امیدی نیز وجود دارد و روی مدیریت بحران، صبر کردن، تلاش‌کردن و استقامت داشتن تأکید می‌کنند، به نظر می‌رسد اینها کلیدواژ‌هایی هستند که در سال ۹۸ خیلی منطقی‌تر باشند. من از حرف‌های شما این برداشت را دارم که حتی ممکن است در حوزه‌های جدید و جذاب‌تری هم شاهد استار‌تاپ‌های خیلی خوبی باشیم.

اکوسیستم از بعد سرمایه، نیروی انسانی، محدودیت قانونی و تحریم و… درگیر یک بحران واقعی همه‌جانبه نبوده است، من فکر می‌کنم چالش اکنون اتفاق افتاده و نقطه عطف اکوسیستم این است که راه برون‌رفت را هم پیدا کند.

یعنی در شرایطی که مردم نمی‌توانند کالا بفروشند یا تولید کنند، اتفاقا بهره‌وری استارتاپ‌هاست که می‌تواند به کمک بیاید، وقتی آنها بیایند، سرمایه مورد نیازشان هم می‌آید، البته ما انتظار نداریم که نسبت به سال‌های قبل، خیلی رشد کند، ولی اتفاقا این سرمایه، بهره‌ورتر منظور خواهد شد، چون راه برون‌رفت از بحران‌ واقعی است.

من بحران‌های سال‌های قبل را بحران‌هایی موردی می‌دانستم، ولی در سال ۹۷ و ۹۸ ما درگیر یک بحران واقعی شدیم که استارتاپ‌ها می‌خواستند و می‌خواهند خودشان را نشان بدهند و من بسیار امیدوارم که اکوسیستم راه حل خیلی خوبی را جلوی خودش ببیند. این نشان خواهد داد که شرایط محدودیت، بهتر می‌تواند نتیجه بدهد. ما تا الان راه میانبر می‌رفتیم، الان همه فهمیدیم یک چیز واقعی هست و این واقعی‌بودن راه‌حل‌های واقعی هم خواهد داشت.

• به نوعی رو بازی‌کردن هم است!

دقیقا! و این همان وقتی است که اکوسیستم باید خودش را نشان بدهد. به نظرم در سال‌های قبل فضا، به قول معروف، فضای نامزدی بوده و الان اصل زندگی آغاز شده و روی سخت و جدی زندگی آشکار شده است. به طوری که همه باید مسئولیت خود را ایفا کنند.

در آن فضا همه خوش بودند، اما الان فضا واقعی است و اتفاقا استارتاپ‌هایی که چالش هزینه‌های جاری‌شان را برطرف کردند، معتقدند که رشد می‌کنند و این رشد نیز نباید صرفا ناشی از پول باشد، بلکه باید ناشی از بهره‌وری، کیفیت راهکار، متمایز بودن راهکار و ناشی از رفع این بحرانی که همه را درگیر کرده است، باشد.

• جناب زرنوخی، به‌عنوان صحبت پایانی اگر نکته‌ای دارید، بفرمایید.

من از همه عواملی که در اکوسیستم امیدبخش بودند تشکر می‌کنم، از رسانه‌ها، از کسانی که رویداد برگزار کردند، بچه‌هایی که در اسفندماه، علی‌رغم محدودیت‌های اقتصادی، دورهمی اکوسیستم را برگزار می‌کنند، آنهایی که در پست‌های شخصی خودشان امید می‌دهند، از همه این دوستان ممنون هستم.

همه اینها عواملی هستند که به پایداری اکوسیستم کمک می‌کنند و باید دست همه کسانی که صرفا بخش منفی این چالش‌ها را نمی‌بینند، فشرد و از آنها تقدیر کرد.