به عنوان مثال، ممکن است پوست، دچار سوختگی و یا تاندونی، پاره شود و فرد، نیاز به پیوند بافت پیدا کند. در این بین، اولین راه‌حل این است که بافت سالمی از یک فرد سالم، به فرد بیمار پیوند زده شود؛ پیوندهایی مانند پیوند کلیه، پیوند قلب، پیوند قرنیه، پیوند استخوان و غیره. نکته جالب، اینکه بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵، نیاز به پیوند بافت در جهان، به‌صورت صعودی افزایش پیدا کرده ولی تعداد افراد اهداکننده، ثابت و صف‌های دریافت بافت قابل‌پیوند، طولانی‌تر شده است. راه‌حل دومی که در دنیا برای پرکردن این شکاف، به آن دست یافته‌اند، ساختن بافت تازه است! در این بین، تکنولوژی «بایوپرینتر» نقش مهمی را در تولید بافت‌های مشابه با بافت‌های بدن ایفا می‌کند. مزیتی که بایوپرینتر دارد این است که پژوهشگران می‌توانند با استفاده از آن، به بافت شکل دهند و سلول را در یک قالب سه‌بعدی پرینت کنند. این حوزه، حوزه بسیاری جدیدی است و درحال‌حاضر، بافتی که بتوان به بدن انسان پیوند زد، بسیار کم تولید می‌شود. در آخرین مورد، بافتی از کبد در آمریکا پیوند زده شده است؛ ولی هنوز شرکتی در دنیا وجود ندارد که به‌صورت تجاری، روی تولید بافت، کار کند و تمام فعالیت‌هایی که تاکنون انجام شده، در فاز تحقیقاتی و آزمایشگاهی بوده است. اما با وجود سرعت کم این روند در دنیا، اکوسیستم استارتاپی در ایران تلاش کرده از این قافله جا نماند. مجید حاجی‌حسینعلی و علی لسانی، بنیانگذاران شرکت «امیدآفرینان مهندسی شریف» هستند که به‌عنوان یکی از شرکت‌های پیشگام در این حوزه و در ایران است. آنها پرینتر سه‌بعدی زیستی‌ای تولید کرده‌اند که قادر است بافت‌های زنده بدن انسان را شبیه‌سازی کند. با آنها در مورد این حوزه جذاب و بازار و ظرفیت‌های آن، برای راه‌اندازی استارتاپ‌های های‌تک صحبت کرده‌ایم.
دستگاه ما قابلیت پرینت همزمان چهار نوع سلول را با مواد مختلف دارد. سلول‌ها را از بانک سلول انستیتو پاستور تهیه می‌کنیم و آنها را کشت می‌کنیم تا تعدادشان زیاد شود. بعد برای پرینت، از آنها استفاده می‌کنیم. ما خدمات‌مان را به موسسات و پژوهشگاه‌ها و بیمارستان‌ها عرضه می‌کنیم و با کاربر نهایی در ارتباط نیستیم و کارمان به‌طور مستقیم با زندگی مردم مرتبط نیست، ولی می‌تواند حوزه سلامت را متحول کند و هزینه‌های درمانی بیماران را تحت‌تاثیر قرار دهد
- زمانی که کار را شروع کردید، با بیزینس و استارتاپ آشنایی نداشتید و فقط در بخش فنی تسلط داشتید. این ضعف را چطور برطرف کردید؟
ما همزمان که برای حضور در مرکز رشد دانشگاه شریف تلاش می‌کردیم، طرح‌مان را به مرکز تجاری‌سازی دانشگاه شریف که زیرمجموعه مرکز رشد بود، ارائه داده بودیم. در این مرکز، تعدادی از دانشجویان مدیریت و مهندسی صنایع به‌صورت رایگان به ما مشاوره دادند تا بتوانیم بیزینس‌پلن خود را طراحی و بازار فروش محصول‌مان را ارزیابی کنیم و بتوانیم پس از ساخت نسخه اولیه دستگاه، دید مناسبی از بازار داشته باشیم. بعد از اینکه نسخه اولیه دستگاه را ساختیم، آن را برای تست به دانشگاه شهیدبهشتی بردیم. دستگاه از نظر فنی، مشکلات زیادی داشت و خانم دکتر کاظم‌نژاد که برای پروژه تحقیقاتی خود به این دستگاه نیاز داشت و در واقع جرقه اولیه‌ای را که باعث شکل‌گیری این دستگاه شد، او روشن کرده بود، در راه بهبود دستگاه کمک زیادی کرد. با کار شبانه‌روزی نسخه دوم و سوم دستگاه را نیز تولید کردیم تا ایرادات برطرف شود. درواقع دستگاه فعلی، ورژن سوم دستگاه اولیه است.
- شما در یک‌سالگی شرکت‌‌تان و در اردیبهشت ۹۶ در نمایشگاه ساخت ایران شرکت کردید. بازخوردی که از این نمایشگاه داشتید، چگونه بود؟
با اینکه شرکت کوچکی بودیم، ولی استقبال خوبی از دستگاه شد و همه بازدیدکنندگان، از اینکه ما این دستگاه را ساخته و از آن نتیجه گرفته‌ایم، تعجب می‌کردند. برای نمونه، افرادی از موسسه رویان، با اینکه خودشان روی پروژه مشابهی کار می‌کنند، دستگاه را دیدند و ما را تشویق کردند. همچنین موفق شدیم چند دستگاه را پیش‌فروش کنیم. معاونت علمی ریاست‌جمهوری نیز از ما حمایت کردند و به ما ۳۵درصد سوبسید دادند، ولی متاسفانه به دلیل کمبود بودجه‌ای که دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دارند، هنوز هیچ‌کدام از پیش‌فاکتورها به پول تبدیل نشده است. جالب اینجاست که ما هنوز نتوانسته‌ایم دستگاه را در ایران بفروشیم، ولی یک متخصص از برزیل از طریق اینترنت ما را پیدا کرده و درخواست خرید دستگاه را دارد که قرارداد ارسال دستگاه، نهایی شده است و به‌زودی دستگاه را ارسال می‌کنیم.
- دستگاه را به چه قیمتی به برزیل فروختید؟ و قیمت دستگاه در ایران چقدر است؟
قیمت دستگاه ۳۰هزار دلار است که در ایران، حدود ۱۰۰میلیون تومان قیمت‌گذاری شده و با سوبسیدی که از معاونت علمی گرفته‌ایم، قیمت تمام‌شده برای مشتری داخلی، حدود ۶۰میلیون تومان می‌شود.
- کاری که شما انجام می‌دهید، مشابه خارجی دارد؟
بله، به‌طورکلی ۸ شرکت در دنیا بایوپرینتر تجاری می‌سازند که مشتری می‌تواند از آن استفاده کند. مهم‌ترین شرکت‌های این حوزه هم در آلمان و آمریکا هستند. قیمت دستگاه‌هایی که این شرکت‌ها ارائه می‌دهند، بین ۲۰۰ تا ۲۵۰هزار دلار است.
- با توجه به اینکه شما هنوز نتوانسته‌اید دستگاه را داخل ایران بفروشید، درآمدزایی شما چگونه است؟
ما از فروش خدمات دستگاه، درآمدزایی داریم. پژوهشگرانی که روی بافت‌های مختلف استخوان، کبد، پوست، غضروف و هر نوع بافت دیگری از بدن کار می‌کنند، می‌توانند از خدمات ما استفاده کنند. درحال‌حاضر، با دانشگاه شریف قرارداد همکاری داریم و به آنها خدمت‌رسانی می‌کنیم.
- فروش خدمات دستگاه بایوپرینتر توانسته هزینه‌های شما را پوشش دهد؟
نه متاسفانه، هنوز هزینه‌ها پوشش داده نشده است. به‌همین دلیل، از ستاد همگرا، وامی ۱۲۰میلیونی گرفتیم که اگرچه اقساط وام، سنگین است، ولی راهی تازه برای نفس‌کشیدن ماست و ما را به‌نوعی از فروپاشی نجات داد.
- به فکر گرفتن سرمایه‌گذار نیفتادید؟
ما درحال‌حاضر در مرحله‌ای هستیم که سرمایه‌گذاران با ما تماس می‌گیرند و تمایل دارند که روی کار ما سرمایه‌گذاری کنند. در حوزه محصول، چند سرمایه‌گذار دولتی خطرپذیر بیشتر وجود ندارد ولی ما موفق شده‌ایم که یک سرمایه‌گذار خصوصی را جذب کار کنیم. کارکردن با سرمایه‌گذار خصوصی، هم سخت‌تر است و هم مبلغ سرمایه‌گذاری کمتر؛ ولی از این نظر که برای کار، دلسوزی بیشتری دارند و در فروش دستگاه نیز همکاری می‌کنند، برای ما اولویت داشتند. سرمایه‌گذار دولتی، پول را در اختیارتان می‌گذارد ولی دیگر نظارتی بر اینکه این پول چطور خرج می‌شود، ندارد و سیاست آنها نیز هر سال تغییر می‌کند.
- کاربرد اولیه‌ای که به‌خاطر آن دانشگاه شهیدبهشتی از شما خواست که این دستگاه ساخته شود، چه بود؟
در دانشگاه شهیدبهشتی، خانم دکتر کاظم‌نژاد و اعضای تیم‌شان، روی بافت پوست کار می‌کردند و با روش‌های قبلی، نمی‌توانستند هندسه‌ای از بافت را تولید کنند و فقط یک شیت درست می‌کردند و سلول‌های زنده را به صورت نامنظم، داخل آن می‌ریختند. درصورتی‌که با دستگاه بایوپرینتر، علاوه بر هندسه‌ای که به بافت داده می‌شود، مزایای دیگری نیز وجود دارد. به‌عنوان مثال، پژوهشگران زمانی که می‌خواهند با استفاده از روش‌های سنتی، به تولید بافت بپردازند، نیاز به چیزی شبیه داربست و اسکلت ساختمان دارند تا بتوانند سلول‌های زنده را در آن جاگذاری کنند. بایوپرینتر، علاوه بر اینکه اسکلت را تولید می‌کند، این امکان را فراهم می‌کند که سلول‌ها با دقت و درجایی‌که محقق می‌خواهد، جانمایی شوند. با توجه به اینکه بافت‌های بدن از سلول‌های مختلفی تشکیل شده‌اند و در تولید بافت، محل قرارگیری سلول‌ها در کنار هم بسیار بااهمیت است، استفاده از بایوپرینتر، نسبت به روش‌های سنتی، در اولویت قرار می‌گیرد.
- شما درحال‌حاضر با دستگاه بایوپرینتری که ساخته‌اید، روی چه بافت‌هایی کار می‌کنید؟
با این دستگاه، می‌توان روی بافت‌های مختلفی کار کرد، ولی درحال‌حاضر ما روی بافت‌های پوست و استخوانی متمرکز هستیم. شرکت ما در حقیقت یک شرکت مهندسی است ولی به دلیل نیازی که به تست دستگاه وجود داشت، وارد بخش بیولوژی نیز شده‌ایم تا تاییدات لازم را برای خریداران بگیریم. به‌عنوان مثال، یکی از کارهایی که درحال‌حاضر انجام می‌دهیم، روی ایمپلنت‌های دندان است. تهیه سلول و تهیه مواد زیست‌سازگار، بسیار هزینه‌بر است و ما در ابتدای راه قرار داریم و تاکنون موفق شده‌ایم که در حوزه بافت‌های سخت استخوانی، پرینت داشته باشیم و هنوز به‌دلیل پیچیدگی بالایی که بافت‌های نرم دارند، وارد پرینت آنها نشده‌ایم. خروجی‌هایی هم که از دستگاه گرفته‌ایم، در اسکیل آزمایشگاهی است و هنوز پیوند روی حیوان و انسان انجام نشده است.
- علاوه بر اینکه بایوپرینتر این امکان را ایجاد می‌کند که سلول‌های تشکیل‌دهنده بافت با هندسه خاصی کنار هم قرار بگیرند، چه کاربردهای دیگری در دنیا دارد؟
کاربردهای این دستگاه، گسترده است و هرجایی‌که بافتی آسیب ببیند، می‌توان با بافت‌های تولیدشده از این دستگاه، آن را احیا کرد. به‌عنوان مثال، پوشش‌هایی برای قسمت آسیب‌دیده پوست تولید شده است که وقتی روی پوست قرار می‌گیرد، زخم را ترمیم می‌کند. در حوزه زیبایی نیز کاربردهای زیادی دارد. مثلا یک شرکت انگلیسی، لاله گوش را پرینت کرده است و موفق به پیوند آن نیز شده‌اند. کاربرد دیگر آن، تست محصولات آرایشی و دارویی روی بافت پوست است تا از عدم حساسیت‌زایی آن، اطمینان حاصل شود. برای مثال، شرکت آرایشی و بهداشتی اورئال، قراردادی را با یک شرکت آمریکایی فعال در حوزه بایوپرینتر بسته است. کاربردهای دیگر این دستگاه، در حوزه فک، صورت و استخوان سر است. علاوه بر این، ساخت نمونه بافت سرطانی برای بررسی تاثیر داروهای ضدسرطان، از دیگر کاربردهای این دستگاه است.
- در حقیقت کاربرد بایوپرینتر در زندگی روزمره مردم شاید به‌ظاهر خیلی قابل‌لمس نباشد؛ ولی با توجه به کاربردهایی که در حوزه سلامت دارد، به‌طور غیرمستقیم با زندگی روزمره در ارتباط است. با این‌حال، مدل کار شما،B2B محسوب می‌شود. درست است؟
بله، ما خدمات‌مان را به موسسات و پژوهشگاه‌ها و بیمارستان‌ها عرضه می‌کنیم و با کاربر نهایی در ارتباط نیستیم و کارمان به‌طور مستقیم با زندگی مردم مرتبط نیست، ولی می‌تواند حوزه سلامت را متحول کند و هزینه‌های درمانی بیماران را تحت‌تاثیر قرار دهد.
- از چه فناوری‌ای برای تولید بافت استفاده می‌کنید و سلول‌های زنده را برای تولید بافت از کجا تهیه می‌کنید؟
فناوری‌ای که ما از آن استفاده می‌کنیم، «میکرو استروژن» نام دارد و مواد از یک مخزن پرینت می‌شوند. دو نوع ماده در دستگاه استفاده می‌شود که قابلیت استفاده در بدن انسان را دارند؛ یعنی مواد سلولی و مواد زیست‌سازگار. دستگاه ما قابلیت پرینت همزمان چهار نوع سلول را با مواد مختلف دارد. سلول‌ها را از بانک سلول انستیتو پاستور تهیه می‌کنیم و آنها را کشت می‌کنیم تا تعدادشان زیاد شود. بعد برای پرینت، از آنها استفاده می‌کنیم. مواد زیست‌سازگار هم زمانی کاربرد دارند که می‌خواهیم سلول‌ها را در چارچوبی بسازیم که سلولی نیست، ولی زیست‌تخریب‌پذیر است و وقتی در بدن قرار می‌گیرد، از بین می‌رود و فقط سلول‌ها باقی می‌ماند. درحال‌حاضر ما با مواد زیست تخریب‌پذیر، اسکفولدهای سه‌بعدی یا همان اسکلت‌های نگهدارنده ساده تولید می‌کنیم. روشی که تا پیش از این، در ایران وجود نداشته است.
- چقدر طول می‌کشد تا یک بافت را تولید کنید؟
چون درحال‌حاضر روی بافت‌ها و اسکفولدهای ساده کار می‌کنیم، پروسه تولید، کوتاه است و هنوز به مرحله‌ای که بافت بدن انسان را با شکل ظاهری شناخته‌شده آن بسازیم، نرسیده‌ایم. البته این کار، درحال‌حاضر از توان مالی ما هم خارج است. به‌عنوان مثال، ساده‌ترین بافتی که می‌توان تولید کرد، بافت پوست است. وقتی بررسی کردیم که تولید بافت پوست چقدر زمان و هزینه می‌برد، به این نتیجه رسیدیم که حدود ۵میلیارد تومان سرمایه و ۳سال زمان لازم است تا بتوانیم پوست را چاپ کنیم. پس از آن، باید تست‌های آن را انجام دهیم تا به مرحله تست حیوانی و پس از آن، تست در بدن انسان برسیم. در نهایت، باید استانداردهای لازم را در حوزه پزشکی بگیریم.
- با این اوصاف، فکر می‌کنید چه زمانی می‌توانید یک بافت قابل‌پیوند به انسان را تولید کنید؟
با توجه به اینکه همه پیش‌بینی می‌کردند دستگاه را در ۳سال بسازیم، ولی ما این کار را در یک‌سال انجام دادیم، اگر خوب کار کنیم و سرمایه موردنیاز را جذب کنیم، می‌توانیم ۵ سال دیگر، یک بافت ساده پوست یا استخوان استاندارد قابل‌پیوند به انسان را تولید کنیم.
- با توجه به مشکلاتی که سر راه داشتید، چه چیزی باعث شد که بخواهید این راه را ادامه بدهید؟
اگر بخواهم صادقانه بگویم، ما هرروز با این سوال مواجه هستیم که چرا هنوز این راه را ادامه می‌دهیم. می‌توانم بگویم شاید نوعی دیوانگی است، چون تمامی اعضای تیم ما که با حقوق کمی کار می‌کنند، پیشنهادهای کاری بسیار خوبی دارند که از نظر مالی جذاب هستند ولی به این فکر می‌کنیم که اگر ما این کار را نکنیم، چه کسی این کار را برای کشور بکند؟ معتقدیم کار پردرآمد را همه می‌توانند انجام دهند، ولی این کار را هیچ‌کس نمی‌تواند انجام دهد. شاید بتوان به‌نوعی اسم آن را تعلق‌خاطر به وطن گذاشت.
- چه ارزیابی‌ای از بازار دارید؟ به نظرتان بازار بایوپرینتر در ایران چقدر ظرفیت دارد؟
بازار داخل ایران برای فروش این دستگاه، مثل سایر محصولات سخت‌افزاری، بسیار کوچک و ضعیف است. یکی از دلایلی هم که به سمت عرضه خدمات دستگاه رفتیم، همین مورد بود. ما در حال عبور از مرحله تجاری‌سازی دستگاه و درحال جذب سرمایه هستیم ولی قصد داریم در بازار خدمات تولید بافت و مواد اولیه سلولی قابل‌استفاده در بایوپرینتر کار کنیم تا بتوانیم آن را در کنار دستگاه به محققان بفروشیم. امیدواریم به این سمت برویم که سلول‌ها و بافت‌های مختلف را تولید کنیم. زمانی که بتوانیم یک محصول واقعی بسازیم که قابلیت استفاده در بدن انسان را داشته باشد، مطمئنا بازار خدمات در ایران، پربازده خواهد بود. بازار چاپگرهای زیستی در سال‌های اخیر با نرخی بیش از ۲۰درصد در سطح دنیا در حال گسترش است. گزارش‌ها نشان می‌دهد حجم محصولات مرتبط با مهندسی بافت و چاپگرهای زیستی در سال ۲۰۱۰ در دنیا بالغ بر ۵۵ میلیارد دلار بوده که در سال ۲۰۱۶ به مرز ۹۰ میلیارد دلار رسیده است. پیش‌بینی می‌شود حجم این بازار در سال ۲۰۲۰ به ۱۳۵میلیارد دلار برسد.
در ایران رقیبی دارید که روی حوزه چاپگرهای زیستی کار کند؟
بله، رقبایی داریم ولی از نظر کاری از ما عقب‌تر هستند و اکثرا دستگاه را مانند ما تولید نکرده‌اند بلکه دستگاهی را خریداری کرده و در آن تغییراتی داده‌اند تا بتوانند کاربرد بایوپرینتر را از آن بگیرند.
- چه ترکیبی از تخصص‌ها را در تیم خود به کار گرفته‌اید؟
افرادی که درحال‌حاضر در تیم ما حضور دارند، از تخصص‌های مختلف مکانیک، الکترونیک، کامپیوتر، مهندسی شیمی و زیست‌شناسی هستند. یک تیم هفت‌نفره هستیم که فقط روی این پروژه کار می‌کنیم و در جایی مشغول به کار نیستیم.
در واقع به غیر از ایده جذاب کار و اینکه بخواهیم بیزینس خودمان را داشته باشیم، هدف ما این بود که بچه‌هایی که از دانشگاه فارغ‌التحصیل می‌شوند بتوانند از تخصص‌های خود استفاده کنند و کارکردن کنار هم را یاد بگیرند؛ هدفی که تقریبا به آن رسیده‌ایم. ما به آینده این کار، امیدوار هستیم و با وجود تمام سختی‌ها، با انرژی آن را ادامه خواهیم داد.
