سابقه ایجاد ابزارهای تامین مالی نوآوری در ایران، به برنامه سوم توسعه اقتصادی کشور می‌رسد اما باتوجه به تحولات بزرگ اکوسیستم استارتاپی ایران در سه چهار سال اخیر، تعداد نهادها و رویدادهای مرتبط با کارآفرینی و نوآوری در کشورمان روزافزون شده و زیرساخت‌های قانونی و نهادی جدیدی برای تقاضای انواع خدمات مالی، توسعه پیدا کرده‌اند. چنانچه برای توسعه استارتاپ‌ها و بالاخص شرکت‌های دانش‌بنیان، قوانین و مشوق‌های ویژه‌ای تبیین شده است. از جمله این قوانین و مقررات، قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان ـ مصوب 1389ـ است که معافیت‌های مالیاتی و گمرکی و مشوق‌های مرتبط با استقرار و اخذ مجوز و استانداردسازی را در کنار ایجاد و توسعه نهادهای تامین مالی برای این شرکت‌ها فراهم کرده است. همچنین قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر ـ مصوب 1394 ـ نیز تاکید زیادی بر ایجاد نهادهای سرمایه‌گذاری خطرپذیر و صندوق‌های پژوهش و فناوری داشته است.
از ابتدای تشکیل ایده در ذهن یک فرد نوآور، تا زمان بلوغ آن کسب‌وکار، ریسک‌ها، حجم سرمایه و نیازهای آن تغییر می‌کند لذا نیازمند ابزارهای مختلفی است تا بتواند مراحل رشد را طی کند. در ایران نهادهای تامین مالی کسب‌وکارهای نوآورانه متنوعی وجود دارند که برای آشنایی، در جدول شماره یک مختصری در مورد هریک از آنها آمده است.
- گرنت‌های دولتی
برای دریافت گرنت برای انجام تحقیقات در زمینه ایده خود می‌توانید سراغ صندوق حمایت از پژوهشگران، مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری بروید. برخی دستگاه‌های دولتی نیز گرنت‌هایی را برای انجام تحقیقات کاربردی اختصاص می‌دهند. حجم این گرنت‌ها معمولا اندک است و برای اینکه بتوانید این گرنت‌ها را دریافت کنید، باید در مرکز رشد یا پارک علم و فناوری یا مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها مستقر باشید.
- شتاب‌دهنده‌ها
در حال حاضر تعداد زیادی (حدود ۵۰ ) شتاب‌دهنده کسب‌وکار فعال شده‌اند و به تیم‌های استارتاپی، علاوه بر منابع مالی برای مدت محدود (بین 4 تا 12 ماه)، مربیگری و فضای کاری اختصاص می‌دهند تا این استارتاپ‌ها بتوانند ایده‌شان را به محصول تبدیل کنند و مشتریانی برای آن پیدا کنند. حجم سرمایه‌گذاری این شتاب‌دهنده‌ها در حوزه‌های مختلف فناوری متفاوت است ولی بین ۳۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان سرمایه‌گذاری می‌کنند و ما به ازای آن مالک درصدی از سهام شرکت شما می‌شوند. بعضی از شتاب‌دهنده‌های فعال در کشورمان، پیش از پرداخت منابع مالی و برای اینکه محک بهتری از ایده و تیم‌های استارتاپی مراجعه‌کننده داشته باشند، بخشی از مدت زمان را (مثلا 2-3 ماه) به «مرحله پیش‌شتاب‌دهی» اختصاص می‌دهند و استارتاپ‌ها در این مدت فرصت دارند تا ایده و تیم خود را اثبات کنند و ایرادات کارشان را تا حدی بشناسند. بعد از مرحله پیش‌شتاب‌دهی، تیم‌ها غربال می‌شوند و آنها که معیارهای لازم را داشته باشند، وارد مرحله شتاب‌دهی می‌شوند.
استارتاپ‌ها در شتاب‌دهنده‌ها نمونه‌ای از محصولشان را می‌سازند و تلاش می‌کنند که مشتریانی برای آن پیدا کنند. همچنین سعی می‌کنند نیازهای توسعه کسب‌وکارشان را برای مرحله بعدی رشد بشناسند، برنامه بازاریابی و توسعه نیروی انسانی‌شان را مشخص کنند و نهایتا برای ارائه ایده و محصول خود به سرمایه‌گذاران مرحله بعدی آماده شوند. عموما برنامه شتاب‌دهی استارتاپ‌ها با جلسه ارائه به سرمایه‌گذارها و جذب سرمایه بیشتر از سایر سرمایه‌گذاران از جمله فرشتگان کسب‌وکار یا سرمایه‌گذاران خطرپذیر، پایان می‌یابد، اما مالکیت سهام آنها در استارتاپ شما با برنامه مشخصی باقی می‌ماند.
- فرشتگان کسب‌وکار
فرشتگان کسب‌وکار سرمایه‌گذاران خصوصی هستند که در طول عمر کاری فعالشان، ثروت، تجربه و دانش به دست آورده‌اند و علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌هایی هستند که محصول اولیه برای فروش دارند یا ایده‌شان را تا حدی توسعه داده باشند. معمولا فرشتگان کسب‌وکار را در
Demo Day شتاب‌دهنده‌ها می‌توانید ببینید اما الزاما محدود به شتاب‌دهنده‌ها نمی‌شوند. آنها هر تیمی که احساس کنند پتانسیل رشد خوبی دارد را بررسی و ارزیابی می‌کنند. حجم سرمایه‌گذاری فرشتگان کسب‌وکار از شتاب‌دهنده‌ها بیشتر است اما به اندازه سرمایه‌گذاران خطرپذیر نیست. به‌علاوه فرشتگان کسب‌وکار، پس از سرمایه‌گذاری تبدیل به شریک استارتاپ‌ها می‌شوند. در عمل، اشخاص حقیقی متعددی با هدف کمک به کارآفرینان جوان در ایده آنها سرمایه‌گذاری کرده‌اند اما «گروه سرمایه‌گذاران نیک‌اندیش کارایا» و «آوا انجلز» دو باشگاهی هستند که به‌طور رسمی تشکیل شده‌اند و در تعدادی از استارتاپ‌ها سرمایه‌گذاری کرده‌اند. علت تشکیل باشگاه فرشتگان کسب‌وکار، ایجاد هم‌افزایی میان فرشتگان برای انتخاب‌های بهتر و امکان سرمایه‌گذاری مشترک است. شما از طریق مراجعه به سایت آنها و تکمیل درخواست ارزیابی ایده‌تان، می‌توانید شانس جذب سرمایه از این اشخاص را پیدا کنید.
- سرمایه‌گذاری خطرپذیر
راهکار دیگر تامین مالی کسب‌وکارها از طریق خرید سهام، سرمایه‌گذاری خطرپذیر یا همان venture capital است. سرمایه‌گذاری خطرپذیر عمدتا مدت‌دار است، زیرا سرمایه‌گذاران علاقه‌مند نیستند که تا ابد در استارتاپ شما باقی بمانند، بلکه علاقه دارند که پس از کسب سود، وارد شرکت‌های دیگر شوند و آنها را هم توسعه داده و این چرخه را ادامه دهند. به همین علت نمی‌خواهند مالک کسب‌وکار شما باشند و ترجیح می‌دهند صاحبان اصلی ایده، مدیرعامل کسب وکارشان باقی بمانند؛ چون در عمل این خودِ شما هستید که باید کسب‌وکار را بسازید. حجم سرمایه‌گذاری VCها در ایران تا به حال حداقل 500 میلیون تومان بوده است، بنابراین اگر به دنبال منابع مالی کوچکی هستید، سراغ VCها نروید. به‌علاوه VCها با سرمایه‌گذاری، ریسک بسیار زیادی را متحمل می‌شوند، چون کسب‌وکار شما احتمالا هنوز به سوددهی نرسیده و مدت زمانی که باید به انتظار دستیابی به سود آن در کنار شما باشند، کوتاه نیست. به‌علاوه هنوز ثبات کسب‌وکارتان آنقدر زیاد نیست و هر احتمال شکستی وجود دارد. بنابراین طبیعی است که سرمایه‌گذاران خطرپذیر برای سرمایه‌گذاری با این حجم، در انتخاب استارتاپ‌ها دقت زیادی به خرج دهند و در تنظیم قراردادشان، حواسشان به همه ابعاد باشد.
- ساختارهای قانونی سرمایه‌گذاری خطرپذیر
در ایران، 3 ساختار قانونی وجود دارد که امکان سرمایه‌گذاری خطرپذیر از آن طریق وجود دارد: صندوق‌های پژوهش و فناوری، شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر و صندوق‌های جسورانه بورسی.
صندوق‌های پژوهش و فناوری، مطابق ماده 100 قانون برنامه سوم توسعه (از سال 1383) و ماده 44 قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام بانکی ایجاد شده‌اند و در حال حاضر 18 صندوق ثبت‌شده و 14 صندوق دیگر مجوز فعالیت خود را با حداقل 3 میلیارد تومان سرمایه ثبتی، دریافت کرده‌اند. بعضی از این صندوق‌ها در حوزه تخصصی فناوری خاصی فعالیت می‌کنند و برخی دیگر عمومی هستند. این صندوق‌ها، علاوه بر سرمایه‌گذاری خطرپذیر، امکان مشارکت در پروژه، اعطای تسهیلات با وثیقه حداقلی و صدور ضمانتنامه برای شرکت‌های نوآور را دارند.
اهمیت صدور ضمانتنامه برای شرکت‌ها، زمانی مشخص می‌شود که یک کسب‌وکار آماده تولید محصولی برای شرکت دیگری باشد و آن شرکت ضمانتنامه حسن انجام کار یا ضمانت شرکت در مناقصه و مزایده و… بخواهد. باتوجه به اینکه یک کسب‌وکار نوآور نمی‌تواند اسناد مالی کافی را برای دریافت ضمانتنامه از بانک‌ها ارائه کند، صندوق‌های پژوهش و فناوری با پذیرش ریسک، این ضمانتنامه‌ها را صادر می‌کنند.
همچنین این صندوق‌ها، از طریق اعطای تسهیلات با وثایق حداقلی برای سرمایه در گردش یا تسهیلات توسعه‌ای و ایجادی، به کسب‌وکارها کمک می‌کنند اما عمدتا نیاز به تامین مالی از طریق وام، برای کسب‌وکارهایی معنی دارد که تا حدی توسعه یافته باشند و قادر به بازپرداخت بدهی خود باشند، وگرنه به محض عدم بازپرداخت، مشکلات جدی برای شرکت ایجاد می‌شود.
علاوه بر صندوق‌های پژوهش و فناوری، در سال گذشته، 5 صندوق جسورانه بورسی نیز ایجاد شدند که سرمایه ثبتی آنها حداقل 10 میلیارد تومان است و می‌توانند پذیره‌نویسی کنند و سهام خود را در بازار بورس به فروش برسانند. رسالت این صندوق‌ها، سرمایه‌گذاری خطرپذیر است و برخی از آنها، فعالیت رسمی خود را هم شروع کرده‌اند.
نهایتا شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر نیز به‌صورت شرکت سهامی خاص، اقدام به تامین مالی سرمایه‌گذاری خطرپذیر برای شرکت‌های نوپا می‌کنند که حدود 10 شرکت هستند و در اکثر حوزه‌های فناوری، ورود کرده‌اند.
صندوق‌های توسعه‌ای دولتی: در برخی حوزه‌های تخصصی مانند برق و الکترونیک، کشاورزی و صنایع دریایی، صندوق‌هایی مطابق قانون تشکیل شده است که از شرکت‌های آن حوزه عمدتا از طریق اعطای وام حمایت می‌کند.
صندوق نوآوری و شکوفایی: مطابق قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، صندوق نوآوری و شکوفایی ایجاد شده است. اگر توانسته باشید برای کسب‌وکارتان از معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، مجوز شرکت دانش‌بنیان دریافت کنید، می‌توانید سراغ صندوق نوآوری و شکوفایی بروید و از خدمات آن استفاده کنید. اما پیش شرط استفاده از خدمات، دریافت مجوز شرکت دانش‌بنیان است. این صندوق تابه‌حال خدمات مالی مانند ضمانتنامه و لیزینگ انجام داده و به شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌های مختلف، وام داده است.
تامین مالی در دوره بلوغ کسب‌وکار: اگر کسب‌وکار شما به سود دست یافته و بازار متناسبی داشته باشد، همچنان می‌توانید برای جذب سرمایه بیشتر با هدف برنامه‌های توسعه‌ای، به دنبال تامین مالی باشید. یکی از انتخاب‌های شما برای جذب سرمایه، می‌تواند عرضه عمومی اولیه سهامتان در بازارهای بورس باشد. برای این منظور باید با کارگزاران و شرکت‌های تامین سرمایه وارد مذاکره شوید و فرایند قیمت‌گذاری سهام و ارزیابی‌های موشکافانه آنها را پشت سر بگذارید.
باتوجه به اینکه عملکرد چندساله‌ای از فعالیت و صورت‌های مالی شرکت شما وجود دارد، همچنین شرکت‌تان دارایی‌های زیادی اندوخته است، بانک‌ها هم به‌سادگی می‌توانند به شما وام دهند. ممکن است شرکت‌های سرمایه‌گذاری دیگری هم علاقه‌مند به خرید کسب‌وکار شما باشند.
- به دنبال دریافت وام باشیم یا جذب سرمایه‌گذار؟!
همواره یکی از اصلی‌ترین چالش‌های پیش روی کارآفرینان برای رشد سریع، تامین منابع مالی مورد نیاز آنهاست. چنانچه ذکر شد، تامین مالی شرکت‌های نوپا در مراحل مختلف رشد توسط نهادهای مختلفی صورت می‌پذیرد، اما این شرکت‌ها علاوه بر نیاز به تامین به موقع منابع مالی، نیازمند هدایت مدیریتی و استراتژیک نیز هستند. شیوه‌ای که می‌تواند نیاز این شرکت‌ها را به خوبی تامین کند، تامین مالی مبتنی بر سهام است که فراتر از صِرف تخصیص منابع مالی است و سرمایه‌گذار از این طریق، به عنوان شریک کارآفرین در کنار وی قرار می‌گیرد و از طریق شبکه گسترده تعاملات خود، تجربه مدیریتی و توان بازاریابی، ارزش افزوده بیشتری به شرکت سرمایه‌پذیر تزریق می‌کند. چرا یک شرکت نوپای کارآفرین به جای تامین مالی از طریق وام بهتر است که از یک شرکت سرمایه‌گذاری خطرپذیر تامین مالی کند؟ در جدول شماره دو به صورت مختصر به بررسی تفاوت‌ها پرداخته‌ایم.
هریک از این شیوه‌های تامین مالی، به فراخور رشدیافتگی کسب‌وکار، میزان ریسک و الزامات آن با شیوه دیگر، متفاوت است. تامین مالی از طریق فروش سهام شرکت‌تان و انتخاب سرمایه‌گذاری که به‌صورت شریک در آینده همراه شما خواهد بود، یا تصمیم برای دریافت وام، تصمیمی استراتژیک است که بر اساس وضع موجود و امکانات در دسترس باید به آن فکر کنید. تمام ابزارهای یادشده می‌توانند به دستیابی شما به موفقیت در کسب‌وکارتان کمک کنند، تا هردو طرف سرمایه‌گذار و شرکت سرمایه‌پذیر از آن بهره‌مند شوید.
در مطالب بعدی، معیارهایی که برای انتخاب‌شدن توسط سرمایه‌گذاران اهمیت ویژه‌ای دارد را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
