عباس خاراباف، مهدی بصیرت‌نیا و ثمین موتمن‌فر | شهر زیبای اصفهان در روز چهارشنبه ۲۵ اسفند ماه سال 95 میزبان همایشی درباره سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌ها بود. در این همایش شهاب جوانمردی مدیرعامل فناپ، سعید رحمانی مدیرعامل شرکت سرآوا و رضا زرنوخی رئیس انجمن صنفی سرمایه‌گذاری جسورانه به عنوان اعضای پنل حضور داشتند و در کنار طرح مباحث تخصصی، آخرین تحولات حوزه سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌ها و مسیرهای پیش روی کارآفرینان و سرمایه‌گذاران در این عرصه را بررسی کردند.
پس از برگزاری موفق «یلدای کارآفرینان استارتاپی» در شب یلدا و برگزاری گردهمایی بزرگ شتاب‌دهنده‌ها در مشهد مقدس، استقبال فعالان اکوسیستم استارتاپی از مباحث تخصصی و ظرفیت‌های بالای اکوسیستم استارتاپی اصفهان بهانه‌ای شد تا آخرین گردهمایی استارتاپی سال ۱۳۹۵ در این شهر توسط هفته‌نامه شنبه و با مشارکت اتاق بازرگانی اصفهان و حمایت آخرین خبر برگزار شود.
کارآفرینان، علاقه‌مندان و فعالان اکوسیستم استارتاپی اصفهان نیز در بخش پرسش و پاسخ سوالاتشان را به صورت مستقیم با اعضای پنل مطرح کردند و حین و بعد از همایش نیز با آنها به بحث و تبادل نظر پرداختند. همایش «جذب سرمایه برای استارتاپ‌ها+خلق ارزش» توسط «هفته‌نامه شنبه» و با همکاری «اتاق بازرگانی اصفهان» و حمایت «آخرین خبر» برگزار شد. این پنل تخصصی توسط شهرام شریف (روزنامه‌نگار) اجرا شد.
- وی‌سی‌ها، سرمایه‌گذاران تخصصی استارتاپی
رضا زرنوخی، رئیس انجمن صنفی سرمایه‌گذاری جسورانه ایران، صحبت‌های خود را با تعریف وی‌سی يا سرمایه‌گذاری جسورانه و اجزای اصلی شروع كرد. او گفت: «وی‌سی‌ها، ۲ پایه اصلی دارند. یک پایه آن جنرال پارتنرها
(General Partners) یا به اختصار جی‌پی‌ها هستند که مدیریت وی‌سی و منابع آن را بر عهده دارند و از تجربه توسعه کسب‌وکار برخوردار هستند و پایه دیگر، لیمیتد پارتنرها
(Limited Partners) یا ال‌پی‌ها هستند که سرمایه را در اختیار جی‌پی‌ها قرار می‌دهند.»
زرنوخی درباره آمادگی استارتاپ‌ها برای ورود به فرایند سرمایه‌پذیری جسورانه افزود: «سرمایه‌گذاران جسورانه یا خطرپذیر پروژه‌های خود جهت سرمایه‌گذاری را از میان چندین پروژه کارآفرینی مختلف انتخاب می‌کنند. بنابراین نیاز است که تیم‌های استارتاپی برای جذب سرمایه اینچنینی آموزش‌های لازم را کسب کنند و به سطح جذب سرمایه برسند. اینجاست که مراکزی مثل شتاب‌دهنده‌ها و مراکز رشد وارد میشوند و ارتقای سطح استارتاپ‌ها و پروژه‌های کارآفرینی متنوع و ظرفیت‌‌دار و آماده‌سازی آنها برای ورود به فرایندهای سرمایه‌گذاری جسورانه را بر عهده می‌گیرند.»
رئیس انجمن صنفی سرمایه‌گذاری جسورانه ایران تفاوت وی‌سی‌ها با دیگر سرمایه‌گذاران را در استراتژی متفاوت آنها اعلام کرد و گفت: «وی‌سی‌ها به جای اخذ ضمانت‌ها و تضمین‌های خاص و گاهی سنگین از کارآفرین، در قبال سهام ارزش افزوده ایجاد شده، منابعی در اختیار آنها قرار می‌دهند و شریک پروژه میشوند. همچنین آنها در بهبود و توسعه کسب‌وکار نیز به استارتاپ‌ها کمک می‌کنند. بدین ترتیب اگر کسب‌وکار آنها با موفقیت مواجه شد، سود وی‌سی‌ها در ارزش افزوده ایجاد شده و اگر شکست خورد نیز تنها خسارت موجود برای استارتاپ‌ها زمان و تلاشی است که کارآفرینان صرف کرده‌اند و وی‌سی‌ها شریک اصلی خسارت هم هستند؛ یعنی اینطور نیست که کارآفرینان استارتاپی به خاطر جذب سرمایه وقتی پروژه‌شان شکست می‌خورد، یک عمر با بدهکاری مالی روبه‌رو شوند.»
زرنوخی در ادامه نوع نیاز مالی استارتاپ‌ها را به دوره عمر آنها وابسته دانست و گفت: «اگر مقیاس کوچک باشد، استارتاپ‌ها به سرمایه اولیه اندکی برای شروع نیاز دارند که به آن سرمایه بذری (سرمایه مرحله کشت ایده) می‌گویند. این سرمایه را می‌توان از یک شخص مثل یکی از اعضای فامیل یا خانواده گرفت؛ یعنی شخصی که علاقه‌مند است به توسعه کسب‌وکار شما کمک کند و مبلغ محدودی در اختیارتان قرار می‌دهد تا کمی کسب‌وکار استارتاپی شما شکل بگیرد. البته در کشور مراکز یا نهادهای دیگری همچون صندوق‌های حمایت از پژوهش‌های فناورانه و بعضی از شرکت‌های سرمایه‌گذاری یا شتاب‌دهنده‌ها می‌توانند برای تزریق سرمایه اولیه یا بذری کمک کنند؛ اما سرمایه‌گذاران جسورانه معمولا از مرحله بلوغ یک کسب‌وکار وارد جریان توسعه آن میشوند؛ یعنی مرحله‌ای که ریسک‌های پروژه مشخص شده و نیاز به توسعه بیشتر و مبالغی بالاتر است.»
او افزود: «در حال حاضر بخشی از تامین مالی استارتاپ‌ها را شتاب‌دهنده‌ها انجام می‌دهند، یعنی آنها علاوه بر مشاوره، آموزش و در اختیار گذاشتن فضای کار، سرمایه اولیه‌ای نیز در اختیار استارتاپ‌ها می‌گذارند؛ البته در دنیا وی‌سی‌هایی داریم که به صورت تخصصی در زمینه سرمایه اولیه یا بذری فعالیت می‌کنند. آنها سرمایه‌های کوچک می‌دهند و سهام‌های کوچک نیز می‌گیرند. در همین حال به کسب‌وکار اجازه رشد می‌دهند و بعد از آن اگر نیاز به سرمایه باشد دیگر خود وارد نمی‌شوند و سرمایه‌گذاران جسورانه دیگر با تخصص‌های دیگر ورود می‌کنند.»
رضا زرنوخی در پایان با اشاره به اینکه در حال حاضر ۱۷۰ مرکز رشد، ۴۰ شتاب‌دهنده و ۲۵ صندوق حمایت از پژوهش‌های فناورانه در کشور در حال فعالیت هستند، گفت: «۹شرکت سرمایه‌گذاری خطرپذیر و 5 صندوق سرمایه‌گذاری جسورانه فعال در کشور داریم و اگر مبلغ سرمایه‌گذاری نهادهای دولتی و حمایتی را نیز در نظر بگیریم، در مجموع در کشور حدود ۴۰۰ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری جسورانه داریم.
البته این مبلغ بسیار کم است و با اصلاح مدل‌های قبلی و استفاده از سرمایه‌گذاری تطبیقی، قطعا این مبلغ به رشد بسیار بیشتری خواهد رسید. اما نباید منتظر این موضوع بمانیم، بلکه باید با جذب ال‌پی‌ها مبالغ قابل توجهی در این زمینه جذب شود.»
- کارآفرینان استارتاپی فعالان اقتصاد مقاومتی و جنگ اقتصادی
سید سعید رحمانی خضری، مدیرعامل سرآوا نیز در این پنل تخصصی درباره دشواری‌های جذب سرمایه به خصوص از بخش سنتی جامعه به این نکته اشاره کرد که خود سرمایه یک جریان یا مفهوم سنتی است و سرمایه غیر‌سنتی نداریم. رحمانی گفت: «بسیاری از سرمایه‌داران سنتی از درایت و آینده‌نگری در سرمایه‌گذاری برخوردار هستند و ما مجبور نیستیم این ویژگی را در آنها ایجاد کنیم. اما باید بتوانیم فرصت‌های موجود در فضای استارتاپ‌ها را به آنها نشان دهیم. مثلا یکی از اولین سهامداران سرآوا، آقای رهنما بودند که اتفاقا از شناخته‌شده‌ترین سرمایه‌گذاران اصفهان هم هستند. وقتی موضوع سرمایه‌گذاری در سرآوا با ایشان مطرح شد این فرصت را دید و سریعا تصمیم گرفت. ما برای قانع کردن بقیه سرمایه‌گذاران طی پنج‌سال گذشته با تلاش فراوان مذاکره کردیم و توانستیم آنها را هم برای سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌ها قانع کنیم. باید توجه داشت این سرمایه‌گذاری و تلاش برای شکل‌گیری سرآوا به دلیل وجود چالش‌های خاص مثل نداشتن قوانین لازم برای سرمایه‌گذاری جسورانه، مشکلات متعددی را به ما تحمیل کرد. ضمن اینکه در آن زمان تورم به شدت بالا رفته و ارزش پول ایران به شدت افت کرده بود، تحت ظالمانه‌ترین تحریم‌های بین‌المللی بودیم و شاید بدترین شرایط وضعیت اقتصادی کشور ما بود. با این حال توانستیم در اوج تحریم‌ها فضایی برای حمایت از کارآفرینان ایرانی ایجاد کنیم.»
رحمانی در پاسخ به این سوال که چرا سرمایه‌گذاران سنتی از سرمایه‌گذاری جسورانه وحشت دارند نیز گفت: «یکی از دلایل این است که سرمایه‌گذاران سنتی انتظار سود و بازده فوری دارند. سرمایه‌گذاران باید بتوانند توان تحمل زمانی خود را برای به نتیجه رسیدن کسب‌وکار نوپا بالا ببرند و هم اینکه که بتوانند به کارآفرینان و این مدل سرمایه‌گذاری اعتماد کنند.»
رحمانی گفت: «آن زمان که به دنبال جذب سرمایه‌های سنتی برای سرآوا بودیم، بسیار سخت بود که سرمایه‌گذاران را قانع کنیم که به عنوان مثال روی دیجی‌کالا یا چند استارتاپ دیگر سرمایه‌گذاری کنند.
در آن زمان دیجی‌کالا یک شرکت حدودا ۳۰ نفره بود که در دفتری نسبتا کوچک در خیابان مطهری قرار داشت و آنها – سرمایه‌گذاران مورد مراجعه – حتی تصورش را هم نمی‌کردند که یک کسب‌وکار نوپای اینترنتی بتواند اینقدر بازدهی داشته باشد. امروز اما شرایط درباره استارتاپ‌ها کمی بهتر است زیرا نمونه‌های موفق مثل دیجی‌کالا را می‌توانیم مثال بزنیم. اما هنوز هم مثال‌های کمی از موفقیت استارت‌آ‌پ‌ها وجود دارد که عموم سرمایه‌گذاران آنها را بشناسند.»
مدیرعامل سرآوا گفت: «در سال ۹۵ موفق به دریافت مجوز صندوق جسورانه ارزش‌آفرین سرآوا با سرمایه ۵۰ میلیارد تومان شدیم. با راه‌اندازی این صندوق سرمایه‌گذاری که تحت نظارت سازمان بورس انجام می‌گیرد، فرصت برای حمایت بیشتر از شرکت‌های دانش‌بنیان و تیم‌های مستعد در مراحل اولیه رشد فراهم خواهد شد. سرآوا در این صندوق فقط 20 درصد سرمایه اولیه را تامین کرده تا سرمایه‌گذاران داخلی کوچک و بزرگ نیز فرصت مشارکت در این صندوق را داشته باشند.» به گفته مدیرعامل سرآوا، یکی از اصل‌های موفقیت برای سرمایه‌گذاری در زمینه تکنولوژی و وی‌سی‌ها این است که مدل‌های همکاری بین سرمایه‌گذاران وجود داشته باشد تا دیگران نیز در آن سهیم باشند. رحمانی گفت: «ما می‌توانستیم همه سرمایه صندوق را خودمان تأمین کنیم ولی این کار را در راستای ایجاد فضای همکاری انجام دادیم.»
رحمانی گفت: «مسئله مهم دیگر در سرمایه‌گذاری جسورانه این است که مدیریت را از سرمایه‌گذاری جدا کنیم. اکنون در صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه قوانینی به وجود آمده که به ما اجازه می‌دهد سرمایه را از منابع مختلف جذب کنیم ولی مدیریت این سرمایه در دست تیم متخصص با مهارت در زمینه استارتاپ‌ها باشد و سرمایه‌گذاران فقط نقش نظارتی دارند.»
او در عین حال با اشاره به آینده سرمایه‌گذاری در خود شرکت سرآوا، گفت: «ما می‌توانیم در سرآوا روی سرمایه‌گذاری‌هایی که در مراحل میانی و رشد هستند تمرکز کنیم که به هرحال نیازهایشان متفاوت از سرمایه‌گذاری در مراحل اولیه است.»
مدیرعامل سرآوا درباره نقش دولت در زمینه سرمایه‌گذاری روی استارتاپ‌ها با اشاره به اینکه دولت بهتر است بیشتر در سیاستگذاری و رفع موانع حضور داشته باشد، گفت: «نقش دولت در این زمینه خیلی مهم است. در زمینه سیاستگذاری دولت باید حمایت کند.
خلأهای قانونی زیادی در این حوزه داریم که دولت باید به کمک مجلس در رفع آنها کمک کند. به عنوان مثال در زمینه میزان مالکیت شرکت‌های سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه دانش‌بنیان، حفاظت از داده‌های کاربران و غیره، باید قوانین مناسبی تدوین شود. ما نیز در این زمینه می‌توانیم کمک کنیم ولی در نهایت این چالش‌ها باید توسط دولت و مجلس حل شود. مسئله دیگر رفع موانع و بوروکراسی‌های غیرضروری است که پیشنهاد ما در این زمینه تشکیل اتحادیه صنفی توسط خود کارآفرینان استارتاپی است.»
سعید رحمانی ضمن مخالفت با عدم سرمایه‌گذاری دولت در این عرصه گفت: «مشارکت دولت بر اساس سیستمی تحت عنوان سرمایه‌گذاری تطبیقی می‌تواند راهکاری باشد که این مدل هم‌اکنون در کشورهای پیشرفته اجرا می‌شود.
تفاوت سیستم سرمایه‌گذاری تطبیقی و وام در این است که در سیستم وام‌دهی سرمایه از طرف اول و کار و تعهد برگشت سرمایه از طرف دوم است، در حالی که در سرمایه‌گذاری تطبیقی، سرمایه از هر دو طرف (دولت و وی‌سی‌ها) است و هر دو طرف در سود و زیان کار شریک هستند. این سیستم در آمریکا، مالزی، سنگاپور و غیره اجرایی شده و قدمی است که امیدوارم در سال آینده در کشور ما نیز عملی شود.»
مدیرعامل سرآوا درباره فعالیت کارآفرینان استارتاپی در اصفهان و شهرهای دیگر ادامه داد: «نمی‌شود را کنار بگذاریم. در اصفهان و هرجای دیگر ایران می‌توان به نتیجه‌های خوبی رسید. باید به خودمان اعتماد کنیم. مشکل اصفهان جذب سرمایه نیست و ما باید از کمترین امکانات بیشترین بازدهی را حاصل کنیم. اصلا فلسفه وی‌سی همین است؛ کم پول بگذار و بهره‌وری بالا ایجاد کن! اما در فرهنگ جدید استارتاپی، شفافیت اصل است.» به گفته مدیر عامل سرآوا، «وی‌سی یک مفهوم منطقه‌ای است. برای وی‌سی اصفهان حتما باید مجموعه‌ای از سرمایه‌گذاران آن اصفهانی باشند. اکوسیستم استارتاپی هم باید محلی ایجاد شود.» رحمانی درباره جذب سرمایه‌های خارجی در حوزه استارتاپ‌ها گفت: «سرآوا با سرمایه داخلی ۳۵ میلیارد تومان آغاز به کار کرد و در سال ۹۳ با وجود تحریم و دیگر مشکلات، اولین جذب سرمایه از خارج از کشور را انجام داد هرچند به دلیل تحریم، انتقال پول صورت نگرفت.
یکی از سرمایه‌گذاران خارجی ما شرکت پامگرنت است که شرکت‌شان در سوئد ثبت شده ولی بیش از ۲۰۰ سرمایه‌گذار از کشورهای مختلف دارند. اما اواخر سال ۹۴ یک رسانه روسی مقاله‌ای نوشت درباره یکی از سرمایه‌گذاران روسی که تنها یک درصد در این سرمایه‌گذاری سهیم بود و همین باعث شد که عید سال قبل رسانه‌های داخلی تیتر بزنند که روس‌ها دیجی‌کالا را خریدند! اصلا طبق اصول و قوانین سرمایه‌گذاری جسورانه چنین مواردی غیرممکن است.
چون همانطور كه قبلا گفتم كنترل و تصميم گيرى صندوق در دست مديريت است و هيچ سهامى به سرمايه‌گذار منتقل نمى‌شود، اما چون خبر از روزنامه روسی درآمده بود، این تیتر در برخی رسانه‌های ایرانی هم منتشر شد. البته بعد از آن شایعات دیگری هم آمد مثلا گفتند سنگاپوری‌ها دیجی‌کالا را خریده‌اند. سپس آمریکایی‌ها و بعد گفتند آمازون خریده است! حتی گفتند خود من هم از آمازون آمده‌ام. همه این شایعات هم منتشر شد!»
او افزود: «در سال ۱۳۹۴ با علم بر اینکه با کاهش تحریم‌ها مواجه هستیم و ممکن است شرکت‌های خارجی چندملیتی به منطقه و ایران بیایند و با استارتاپ‌های ایرانی رقابت کنند، تصمیم گرفتیم جذب سرمایه بزرگ‌تری انجام دهیم که به میزان ۲۰۰ میلیون دلار بود. در مجموع در مقابل تمام سرمايه خارجى كه جذب كرديم كلا ٤٥ درصد سهام سرآوا را منتقل كرديم و همچنان ٥٥ درصد مالکیت و كنترل سرآوا در دست سرمايه‌گذاران و تيم ايرانى است. فقط هم پامگرانت نيست (شرکت پامگرنت ۱۵ درصد سهام سرآوا را در اختیار دارد).»
رحمانی ادامه داد: «مجموع ۲۰۰ میلیون دلار از سرمایه‌گذاران کشورهای متعدد اروپایی جذب شده و جزئیات آن از این قرار است: هلند (۳۲درصد)، سوئد (۱۷ درصد)، بلژیک (۱۴درصد)، انگلیس (۱۲ درصد)، سوئیس (۱۰درصد)، اروپای شرقی و مرکزی (۴ درصد)، فنلاند (۳درصد)، ایتالیا (۱ درصد)، آلمان (۱درصد) و سایر کشورها (۶ درصد).»
رحمانی با اشاره به اینکه جذب سرمایه خارجی باید چند اصل داشته باشد، گفت: «جذب سرمایه از هرجایی درست نیست و زمانی پاسخ می‌دهد که بتوانیم دانش و تجربه تراز جهانی را به استارتاپ‌های ایرانی منتقل کنیم تا آنها بتوانند با شرکت‌ها و استارتاپ‌های چندملیتی رقابت کنند و موفق شوند و این چیزی است که ما در اولویت سرمایه‌گذاری خارجی‌مان گذاشته‌ایم.»
رحمانی افزود: «ما سرمايه را از چندين سرمايه‌گذار باتجربه در زمينه سرمايه‌گذارى در استارتاپ‌ها در اروپا و آسيا جذب كرديم و با تعهد انتقال تجربه و به سراغ زبده‌ترین کارآفرینان رفتیم مثلا اريان بكر مؤسس الگرو بزرگ‌ترين شركت تجارت الكترونيك لهستان و اروپاى شرقى است که شخصا تعهد به انتقال تجربه كرده است.»
مدیرعامل سرآوا با اشاره به این پرسش که چرا انتقال دانش و تجربه به سرمايه‌گذارى نیاز دارد، گفت: «براى اينكه تعهد و پايبندى و دلسوزى ايجاد مى كند. فقط وقتى سرمايه گذاشتید و در سود و زيان یک کسب‌وکار شریک شدید، واقعا روی آن با تعهد كامل وقت و انرژى مى‌گذارید.»
رحمانی ادامه داد: «سرمايه‌گذارى از اين نوع مانع خروج و ترويج فرار مغزها هم می‌شود، چراکه سرمايه‌گذار خارجى انتقال تجربه مى‌کند و ١٠٠درصد تمركزش در ايجاد موفقيت در ايران صرف می‌شود و این درصد موفقيت-استارتاپ- را بالاتر می‌برد و به جز این راه غير‌ممکن است كه یک كارآفرين موفق خارجی را با هیچ مدل و روش دیگری به انتقال دانش در کشور معطوف كرد.» او ادامه داد: «در سال ۱۳۹۳ مقاله‌ای از اکونومیست منتشر شد که باارزش‌ترین برندهای اینترنتی هر کشور را بررسی کرده بود. در این مقاله ارزش دیجی‌کالا ۱۵۰ میلیون دلار برآورد شده بود. برخی در فضای وب آن را غیر‌واقعی دانستند و حتی به اکونومیست به خاطر انتشار آن اعتراض کردند. اكونوميست براى سنجش و صحت اين ارزش‌گذارى گزارش‌هاى مالى از ما مى‌خواست كه شركت با تأييد هيات مديره و امضای توافقنامه محرمانگی چند گزارش به ايشان داد و آنها ارزش‌گذارى را تأييد كردند. اين شركت‌ها بين ١٠٠ تا ١٠٠٠ درصد در سال رشد دارند. پس خارج از تصور نيست كه ١٥٠ میلیون دلار در يك‌سال ٢ برابر شود؛ يعنى ١٥٠ به ٣٠٠ و باز هم در سال بعد ٢ برابر شود و به ٦٠٠ میلیون دلار برسد. پس اگر پامگرنت در گزارش خودش به ارزش فعلی ۷۵۰ میلیون دلاری دیجی‌کالا اشاره می‌کند، آنقدر هم خارج از تصور نيست. ما البته هيچ نظرى در اين مورد نداديم.»
رحمانی در پایان گفت: «۱۰۰ میلیون از ۲۰۰میلیون دلار سرمایه‌گذاری خارجی را در دیجی‌کالا سرمایه‌گذاری می‌کنیم برای آنکه باور داریم استارتاپ‌های ایرانی می‌توانند بزرگ شوند اما هیچ‌گاه حتی یک سهم از شرکت‌هایی را که در آن سرمایه‌گذاری کرده‌ایم، به شرکت‌ها و اشخاص خارجی منتقل نشده است.
همینطور بر اساس مدل‌های اجرا شده همه اطلاعات این شرکت‌ها به شدت محافظت شده و سرمایه‌گذاران خارجی به هیچ وجه به اطلاعات کاربران دیجی‌کالا و دیگر شرکت‌های پورتفوی ما دسترسی ندارند و البته خود ما هم هیچ دسترسی غیر‌معمولی به اطلاعات این شرکت‌ها نداریم و تنها بحث گزارش‌های مالی مرسوم در میان است.»
