برای درک بهتر شاخص سی‌پی‌آی ابتدای باید تورم را بشناسیم. به زبان ساده، تورم پدیده‌ای است ناشی از عدم‌تناسب بین حجم پول در گردش با عرضه خدمات و کالا. به این ترتیب که هر چه نرخ تورم بیشتر شود، قدرت خرید یک واحد پول کاهش می‌یابد.
نرخ تورم، شاخصی است برای معرفی ارزش پول رایج و قدرت خرید در یک بازه زمانی. نرخ تورم برابر است با تغییرات نسبی در شاخص قیمت که معمولا شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) یا Consumer Price Index است. این عدد از طریق محاسبه قیمت هفتگی، ماهانه و سالانه برای سبد کالای پایه و خدمات به دست می‌آید.
طبق تعریف دانشنامه جهانی ویکی‌پدیا و به عنوان یک تعریف عمومی قابل‌قبول شاخص قیمت یا شاخص بها (به انگلیسی Price index ) متغیری در اقتصاد است که تحولات قیمت را بر مبنای یک سال پایه نشان می‌دهد.
شاخص قیمت به طرق گوناگون محاسبه می‌شود که بسته به طریقه محاسبه آن به دسته‌های زیر تقسیم می‌شود:
شاخص بهای مصرف‌کننده (CPI)
شاخص بهای تولیدکننده(PPI)
شاخص بهای کالاهای صادراتی (XPI)
شاخص بهای کالاهای وارداتی (MPI)
شاخص بهای خرده‌فروشی (RPI)
شاخص بهای عمده‌فروشی (WPI)
شاخص بهای هسته‌ای (COPI): با کنار گذاشتن قیمت کالاهایی که تغییرات بسیار شدید دارند، محاسبه می‌شود.
شاخص بهای مصرف‌کننده یا شاخص قیمت مصرف‌کننده(Consumer Price Index)
شاخص بهای مصرف‌کننده (به انگلیسی Consumer Price Index)، یا همان (CPI) در حقیقت عیار سنجش میانگین وزنی قیمت‌های یک سبد کالا و خدمات مصرفی است. این شاخص با پیش‌بینی تغییرات قیمت برای کلیه اقلام و خدمات و میانگین‌گیری از آنها محاسبه می‌شود.
تغییرات شاخص بهای مصرف‌کننده برای محاسبه و بررسی تغییرات قیمت‌های مرتبط با هزینه زندگی استفاده شده و به عنوان یک شاخص اساسی محاسبه تورم و دوره‌های تورمی در اقتصاد محاسبه می‌شود.
شاخص بهای مصرف‌کننده سطح قیمت کل در یک اقتصاد را می‌سنجد که نتیجه آن مشخص‌شدن قدرت خرید ارز رایج است.
الگوهای مصرفی عمومی در جامعه مهم‌ترین عامل محاسبه شاخص بهای مصرف‌کننده است. میانگین‌های وزنی و حجم خدمات دریافت شده دو عامل مهم در محاسبه سی‌پی‌آی هستند.
در یک اقتصاد متعادل و پایا، این شاخص در دوره‌های طولانی‌مدت معمولا تغییر چندانی نمی‌کند ولی اگر با یک بازار و اقتصاد نامتعادل و هیجانی روبه‌رو باشید، دوره‌های محاسبه گاه تا ماهانه نیز پایین می‌آید. بخش زیادی از این تفاوت دوره محاسبه به بازار هدف بازمی‌گردد، اینکه شاخص را برای اقتصاد کلان محاسبه می‌کنید یا کسب‌و‌کاری محلی.
یکی دیگر از عوامل درگیر در محاسبه شاخص بهای مصرف‌کننده، سطح و نوع پراکنش جمعیت مخاطب یا مصرف‌کننده است. به عنوان مثال در ایران، شهری و روستایی‌بودن و کلانشهر و شهرستان‌بودن در محاسبه این شاخص بسیار تاثیر‌گذار است.
شاخص قیمت مصرف‌کننده بر مبنای چند پارامتر اصلی محاسبه می‌شود:
مسکن، پوشاک، حمل‌و‌نقل، آموزش و ارتباطات، سایر کالاها و خدمات، تفریح، مراقبت‌های پزشکی، غذا و نوشیدنی.
به صورت کلی آنچه مصرف روزمره ندارد، مانند انواع سرمایه‌گذاری، بیمه عمر، املاک و مستغلات و مانند آن در محاسبه این شاخص استفاده نمی‌شود. همچنین در نظر داشته باشید کلیه پارامترها و هزینه‌ها به صورت ماهانه مورد بازنگری و اصلاح قرار گرفته و با توجه به الگوی مصرف می‌بایست به‌روز‌رسانی شود.
یکی از مهم‌ترین نکات در جمع‌آوری اطلاعات، تقسیم‌بندی صحیح گروه‌های کالایی و خدماتی و ضرایب اهمیت آنها‌ست که با توجه به بافت منطقه و کشور و عادات زیستی و بافت جمعیتی می‌بایست شخصی‌سازی شود.
روش محاسبه شاخص
پس از جمع‌آوری قیمت‌ها در سطح جامعه مورد‌نظر از فرمول قیمت لاسپیرز برای محاسبه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی استفاده می‌شود. در سطح بعدی، استان و سپس کشور با همین روش محاسبه می‌شود. در این روش انتخاب سال پایه و مقایسه اطلاعات به دست آمده با شاخص‌های مختلف اقتصادی بسیار مهم است.
با این روش میزان تاثیر هر یک از شاخص‌ها بر تورم جامعه و اثرگذاری بر سبد مصرفی و خدماتی خانواده به دست می‌آید.
نکته مهم در محاسبه کلیه پارامترهای اقتصادی کلان و خرد از جمله شاخص قیمت مصرف‌کننده و نرخ تورم و …. لزوم آپدیت‌بودن آنها و در نتیجه لزوم بازنگری مرتب در نوع و حجم و کیفیت سبد مصرفی کالا و خدمات جامعه است.