اگر از ما بپرسند چقدر به کسی اعتماد داریم پاسخ احتمالا مجموعه‌ای از جملاتی است که برآوردهای ذهنی ما را نسبت به عملکرد احتمالی وی در شرایط مختلف بیان می‌کند. حال اگر سؤال فقط ازنظر مالی باشد شاید بتوان مبلغی را بنا بر واحد پول بیان کرد که دست‌کم در اعداد کوچک‌تر از آن می‌توانیم به صداقت و درستی فردی اعتماد داشته باشیم. حال به روشی فکر کنید که بتوان با آن بخشی از میزان اعتماد شما را به یک فرد در یک صندوقچه ریخت، درب آن را با یک کلید قفل کرد، از عدم نشت محتویات آن به بیرون مطمئن شد و آن صندوقچه و کلید را صحیح و سالم به نفر دیگری که به شما اعتماد دارد سپرد تا او هم بتواند به این اعتماد شما به مخاطبتان اعتماد کند. بدین ترتیب میزان قابل‌توجهی از اعتمادی که بین افراد در شبکه‌های کوچک و بزرگ اجتماعی وجود دارد در بسته‌هایی به حجم معین به‌صورت جریانی از ثروت، دارایی، توافق یا هر عنوان و یا نقش ارزشمند قابل‌مبادله دیگری به جریان می‌افتد. افراد می‌توانند با این روش اقدام به دادوستد، اندازه‌گیری، حفظ و انتقال بخشی از پدیده‌های ارزشمندی نمایند که در معاملات مختلف به اعتبار آنها اعتماد دارند. شاید اگر بگوییم «بیت‌کوین» و سایر ارزهای مجازی نوپدید هم‌خانواده با آن، داستانی شبیه آنچه ذکر شد دارند فقط مقداری از شرح جزئیات فنی آن صرف‌نظر کرده‌ایم.
- بیت کوین و فناوری زنجیره بلوک‌ها در یک نگاه
«فناوری زنجیره بلوک‌ها» الگوریتمی هوشمندانه و نوظهور از خانواده فناوری‌های مالی است که امکان بسته‌بندی و جریان آسان واحدهای ارزش بین افراد را به نحوی فراهم می‌کند که مرز اعتبار این ارزش‌ها از اعتماد بین تک‌تک افراد پا را فراتر گذاشته و با پذیرش قواعد اولیه این الگوریتم در قالب «توافق جمعی» در سطح کلیه کاربران آن، بسترساز شبکه جدیدی از تعاملات اقتصادی شده است. حالا مواردی چون:
به رسمیت‌پذیرفته‌شدن توسط فدرال رزرو امریکا به‌عنوان دارایی
- به رسمیت‌شناخته‌شدن توسط بانک مرکزی اتحادیه اروپایی به‌عنوان یک ارز رایج بین‌المللی
- پذیرفته‌شدن بیت‌کوین به‌عنوان یک ارز بین‌المللی از طرف روسیه که تا چندی پیش مجازات سنگین برای تراکنش‌های بیت‌کوینی وضع کرده بود
- تراکنش‌های ارزان و ساده
- امکان همزیستی و کاربری فراوان در اکوسیستم شبکه‌های اجتماعی و کار با داده‌های بزرگ
- داستان سوءاستفاده‌ها، سرقت‌ها، جابه‌جایی پول‌های کثیف
- کاربردهای متنوع غیر پولی در بازار خدمات امنیتی
- و…
همه و همه اخبار شناخته شده نهضتی فناورانه و آزاد در جامعه جهانی اطلاعات است که عمدتاً برای عموم افراد کلیدواژه‌ای نام‌آشنا به نام «بیت‌کوین» دارد.
بررسی چگونگی و حال‌و‌احوال «بیت‌کوین» و دیگر ارزهای رمزنگاری‌شده در ایران زمانی پراهمیت‌تر از گذشته رخ می‌نماید که بدانیم فرصت‌های فراوانی در این فناوری نوظهور، ارزان‌قیمت و امن، بدون نیاز به‌صرف منابع هنگفت فراروی ماست. تنها اگر فقط به‌عنوان پول به ارزهای رمزنگاری‌شده نگاه کنیم، خواهیم دید که تاکنون با صرف سرمایه‌ای نزدیک به ۱۰۰ میلیون دلار، جامعه توسعه‌دهندگان، موفق به خلق پول‌های اینترنتی‌ای شده‌اند که در حال حاضر حجم بازاری بالغ‌بر ۱۰ میلیارد دلار دارند. هرچند هنوز نتیجه برنامه در دست تدوین شورای عالی فضای مجازی در خصوص ارزهای نوپدید به‌عنوان قانون تصویب و ابلاغ نشده است، لیکن خالی از لطف نخواهد بود اگر بدانیم چه حوزه‌هایی از این پدیده می‌تواند با توجه به ظرفیت‌های علمی، اقتصادی، منابع انسانی، ژئوپلیتیک و جایگاه استراتژیک کشورمان در مناسبات فعلی و آتی جهان، برای ما ارزش‌آفرین باشد؛ فرصت‌هایی که از مخاطرات و تهدیدات احتمالی آنها نیز نباید غافل بود.
در مطالعه موردی نسبت هر کشوری با ارزهای رمزنگاری‌شده، بازار تراکنش‌های داخل همواره به‌عنوان یکی از کاربردهای فناوری زنجیره بلوک‌ها از موارد مهم قابل‌مطالعه و بررسی است. لیکن در برهه زمانی حاضر بازار خدمات پرداخت ایران خود درگیر چالش‌های جدی ناشی از تحولات داخلی و بین‌المللی است. در این میان کاربرد فناوری زنجیره بلوک‌ها و ارزهای رمزنگاری‌شده به‌عنوان یکی از مصادیق به‌کارگیری فناوری‌های نوین مالی نیز به‌نوبه خود از اهمیت مهمی برخوردار است. آنچه در ادامه می‌آید مروری بر پازل خدمات پرداخت ایران در مقطع کنونی با تمرکز نسبی بر ارزهای رمزنگاری‌شده است.
تأمین‌کنندگان خدمات پرداخت یا همان پی‌اِس‌پی‌ها در دنیا ابتدا در کنار بانک‌ها و به‌عنوان واحدهای برون‌سپاری شده بخشی از فعالیت معلوم و روتین بانک‌ها ایجاد شدند.
با رشد تجارت الکترونیکی و تنوع روش‌های پرداخت و خدمات آنها سبد محصولات پی‌اِس‌پی‌ها پُرتر و سودآفرینی آنها بیشتر شد.
پس از رشد ناگهانی اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، پول‌های مجازی ابزار حفظ و انتقال ارزش در قالب بلیت‌ها، بن‌های اعتباری و ژتون‌های مختلف داخل شبکه اینترنت شدند و سهمی از تقاضای بازار پول و بازار پرداخت را که نظام بانکی و پی‌اِس‌پی‌ها برآورده نمی‌کردند به خود اختصاص دادند.
در پنج سال گذشته ارزهای رمزنگاری‌شده نظیر بیت‌کوین با تکیه‌بر فناوری زنجیره بلوک‌ها، هرچند با نسبتی اندک از کل بازار ولی با رشدی فزاینده سهمی برای خود از بازار پول و تراکنش جدا کرده‌اند که به دلیل خواص ویژه‌ای نظیر خودمختاری، ارزان بودن، حفظ گمنامی و امکان انجام تراکنش‌های بسیار کوچک، علاقه چسبنده‌ای به جایگاه خود در بازار دارند. تا اینجا رقبا دور از دست پی‌اِس‌پی‌های سنتی که محدود به قوانین نظام‌های پولی و بانکی هستند از این فرصت بهره جسته‌‌اند. هماورد بعدی برندهای دیگری از بازار فناوری اطلاعات هستند که به اقتضای کسب‌وکارهای خود پایگاه‌های پرتعداد و وفاداری از کاربران را در تعامل با خود حفظ کرده‌اند نظیر اپل، گوگل، فیس‌بوک و سامسونگ که فقط با گرفتن نمادین مجوزهای تأمین‌کنندگی خدمات پرداخت و با اتکا به مزیت درونی خود یعنی کاربران وابسته، وارد این بازار شده‌اند و به نظر می‌رسد خواهان به دست آوردن سهم بسزایی از ارزش‌افزوده حوزه تأمین خدمات پرداخت، در جیب خود هستند.
با ادامه روند فعلی برخی عواقب محتملی که در انتظار مالکان انحصاری بازار خدمات پرداخت است می‌تواند شامل از دست دادن سهم بازار، خریده شدن بخشی و یا تمام سهام توسط رقبای جدید و ورشکستگی باشد.
کیفیت و ضریب نفوذ پایین اینترنت برای ارائه خدمات آنلاین، تحریم‌ها و تورم سرسام‌آور سال‌های متمادی از مهم‌ترین دلایل دست‌وپاگیر پی‌اِس‌پی‌های داخل ایران در دوران بالندگی همکاران خارجی‌شان در سطح جهان بودند. این مشکلات در کسب‌وکار پی‌اِس‌پی‌های ایران همواره باعث کاهش سودآوری نسبت به استاندارد صنعت جهانی، کاهش شانس انتخاب به‌عنوان گزینه سرمایه‌گذاری و همچنین کاهش امکان استقلال به‌عنوان کسب‌وکار مستقل شده است. اخیراً در ایران تورم کاهش‌یافته و بدون نیاز به فشار بر بانک‌ها جهت عدم ورود به حوزه بنگاه‌داری که عمدتاً سود آن از طریق بهره‌برداری از فرصت زمانی ارزش سرمایه بود (کسب‌وکارهایی نظیر تجارت و ساخت‌وساز مسکن) بانک‌ها به‌ناچار به کسب‌وکارهای اصلی خود یعنی خدمات پایه‌ای بانکی و خدمات پرداخت روی آورده‌اند.
باز شدن فضای سیاسی بین‌المللی برای ایران، امکان انجام فعالیت‌های بانکی بین‌المللی، امکان ورود رقبای خارجی و به‌صرفه نبودن بازی با سود زمانی منابع پولی نزد بانک‌ها در کسب‌وکارهای کوتاه‌مدت ازجمله دلایلی است که در فضای جدید کسب‌وکار پی‌اِس‌پی‌های ایرانی را به چالش می‌کشد.
قدیمی بودن فناوری‌های موجود نزد پی‌اِس‌پی‌های ایران، عدم بلوغ کافی رگولاتوری به دلیل انحصار داخلی و تحریم خارجی سال‌های گذشته، بازار سایر خدمات پولی و درنهایت رقابت و سهم‌خواهی غیر بانکی‌ها از بازار خدمات پرداخت عوامل مهمی هستند که این رقابت را برای پی‌اِس‌پی‌های ایرانی بسیار سخت و نفس‌گیر خواهند کرد. به نظر می‌رسد سناریوهای پیش رو برای پی‌اِس‌پی‌ها عبارت‌اند از:
- حفظ انحصار با سطح کیفی فعلی خدمات در بازار رسمی متأثر از محدودیت‌های رگولاتوری برای به‌کارگیری فناوری‌های نوین و ورود رقبای خارجی
- از دست دادن سهم بازار به نفع رقبای همکار و غیر همکار و بازار سایه
- ورشکستگی و واگذاری بازار به رقبای همکار خارجی
- شراکت و یا خریده شدن توسط پی‌اِس‌پی‌های خارجی
- به‌کارگیری فناوری‌های جدید و ارتقای سطح خدمات و بهره‌وری